واکاوی مدل ارزیابی شهر اسلامی با رویکردی بر قرآن کریم (نمونه مورد ارزیابی: شهر ایلام)

مقدمه

شهر پایگاه اصلی تمدن انسانی و تبلور ذهنی و تکنولوژی بشر است (سیف الدینی، 1378: 75). اندیشه­های شهرسازی نیز قدمتی به طول تاریخ بشری دارد. شهرها بیانگر و جلوه­گاه باور و شیوه­ی تربیت مردم و نتیجه­ی نگرش آن­ها به همه­ی هستی هستند (داوری اردکانی، 1382: 25).

آگاهی از بحران هویتی موجود در شهرها، کلان شهرها و به خصوص بحران­هایی که در شهرهای اسلامی به دلیل تقلید محض از اندیشه­های غربی و نامتناسب با فرهنگ اسلامی به وجود آمده است؛ سبب رویکرد دوباره به متون اصیل اسلامی و واکاوی اندیشه­های اصیل اسلام گشته است. از آن­جا که قرآن کریم به عنوان قانون اساسی دین اسلام و نیز بهترین نسخه شفابخش آلام روحی و جسمی انسان­ها در بر گیرنده­ی تمامی نیازهای دنیوی، اخروی، فردی و اجتماعی انسان­ها می­باشد، نسبت به مقوله ی شهر، نیز توجه ویژه­ای داشته است. در آیات بسیاری به این مسئله مهم پرداخته شده است، تا جایی که خداوند متعال از بین تمام پدیده­ها به شهر قسم می­خورد، طبق آیه­ی شریفه:    «لَا أُقْسِمُ بهَِاذَا الْبَلَد وَ أَنتَ حِلُّ بهَِاذَا الْبَلَد»  (البلد/2-1) «سوگند به این شهر، و حال آن که تو در این شهر جاى دارى‏.» مراد از شهر در این آیات، شهر مکه معظم است. شهر مکه به عنوان الگوی شهر اسلامی و به عنوان ام‌القری اسلام نامیده شده است (طباطبائی، ج20 ، 1374: 485).

معیار تمدن و شهرنشینی در قرآن کریم، داشتن فرهنگ دینی، خداشناسی و ارتباط با خدا می‎باشد. به همین دلیل قرآن هر شهرنشینی و رشد تکامل در امور مادی و علمی را تمدن ندانسته و مرکز کار و فعالیت آنها را مدینه نمی‎شناسد؛ بلکه مجتمع­هایی را متمدن دانسته که در مسیر اهداف الهی بوده و از نظر اصطلاح قرآنی افرادی صالح ساکن آن باشند، که در این صورت  محل اجتماع و فعالیت­شان را شهر میداند. در نتیجه آن تمدنی را پیشرفته‎تر دانسته که مسیر حرکت اجتماعی و فردی آن با برنامه ی انبیاء الهی موافق‎تر و همراه‎تر باشدⁱ.

شهرهای عهد اسلامی شاخص­ها و مؤلفه­های داشته که از ابعاد و زوایایی گوناگون قابل بررسی و مطالعه می­باشد. بررسی شاخص­های شهر در بطن اندیشه­های اسلامی و کنکاش در آیات شریفه ی قرآن کریم برای دست یافتن به اندیشه­های پویا قابل استفاده در شهرهای اسلامی در دوران معاصر امری ضروری به نظر می­رسد.  در ایران علی رغم بحث­های مختلفی که در باب هویت اسلامی و اندیشه­های اسلامی مخصوصاً در بعد از انقلاب مطرح گشته است؛ هنوز مطالعات کاربردی برای دست­یابی به  مدلی وجود ندارد که بتوان شهرهای اسلامی با آن سنجیده شود. به همین خاطر فرهنگ شهرسازی و شهرنشینی ما با وجود پیشینه و اصولی که شارع مقدش در این رابطه بیان کرده است، از شهرها و فرهنگ غربی تأثیر می­پذیرد که با اصول و عقاید دینی مسلمانان هم­خوانی ندارد.

این درحالی است که، شهر در منابع اصیل اسلامی جایگاه بسیار بلندی قرار گرفته که در قاموس هیچ اندیشه و مکتبی با این عظمت از آن یاد نشده است. از طرف دیگر، اندیشمندان اسلامی همواره برای رسیدن به جامعه­ای ایده­آل و شهر اسلامی تلاش کرده­اند که  در آن به خواسته­های مادی و معنوی برسند. دست­یابی به شهری که بستر رشد کمالات انسانی را فراهم کند، نیازمند اندیشه­هایی بوده است، تا با شناخت ابعاد وجودی نیازهای واقعی انسان، به تجلی آن در پیدایش تمدن­های بشری بینجامد. نکته­ای که شهرسازان نباید از آن عدول کنند، ترسیم اندیشه­های هنر اسلامی در بهره­گیری از جهان هستی برای تعالی انسان­هاست. ترویج صحیح این اندیشه، سبب تجلی و ظهور شهرهای برگرفته از تمدن اسلامی خواهد شد. ارائه مدل ارزیابی شهر اسلامی از منظر اصیل­ترین و معتبرترین منبع اسلام که همان قرآن کریم است؛ به طراحان و برنامه­ریزان شهری کمک می­کند تا تصمیمات جدی در حیطه ی مباحث شهری و پرداختن  به مسائل و مشکلات شهری اتخاذ نمایند.

این مقاله در پی دست­یابی به این حقیقت مهم است که عقاید دینی و آموزه­های اسلامی تا چه اندازه بر ساختار، سبک معماری، اداره، ظاهر شهر و هویت آن تأثیر می­گذارد؟ شهر اسلامی در میان شهر­ها و جوامع دیگر حائز چه شاخص­ها و ویژگی­های بارزی می­شود که آن را از سایر شهر­ها و ملل دیگر متمایز می­کند؟ در نهایت برای سنجش شاخص­های اسلامی آنها را روی شهر ایلام به عنوان نمونه مورد ارزیابی قرار گرفته می­شود. در این نظر سنجی بومیان و غیر بومیان این شهر شرکت داشته­اند تا نظرات بدون هیچ گونه اغراض و تعصب باشد و از جهت دیگر نیز مقایسه ای بین نظرات این دو گروه صورت بگیرد.

مواد و روش­ها

شاخص­های بارز شهر اسلامی با تکیه بر روش کتابخانه­ای-اسنادی از قرآن کریم و منابع اصیل اسلامی استخراج گردید. سپس از شاخص­های مذکور، پرسش­نامه ای طراحی شد. جامعه­ی آماری شامل100نفر (50 نفر دانشجویان بومی و50 نفر دانشجویان غیر بومی ایلام) و قلمرو آن از دانشجویان مقطع ارشد در تمامی گرایش­های دانشگاه ایلام انتخاب گردید. در ادامه وزن شاخص­ها با استفاده از نظرسنجی جامعه آماری به دست آمد. میانگین با اختصاص وزن 50 درصدی به نظرات دانشجویان بومی و وزن 50 درصدی دانشجویان غیر بومیان انجام گرفته در نهایت وزن هر شاخص با استفاده از روش ساده وزنی امتیازبندی گردید.

پیشینه نظری تحقیق

بررسی پیشینه­ی تحقیق از طریق مدارک و مستندات، مقالات علمی و سایت­های اطلاع‌رسانی، نشان داد درباره­ی شهر اسلامی تحقیقات زیادی صورت گرفته که هر کدام از جنبه­ی خاصی به موضوع نگاه کرده‌اند. و بیش­تر به مبانی نظری و تئوری شهر اسلامی پرداخته شده که در جدول زیر چند نمونه از آن­ها آورده شده­اند:

جدول 1- پیشینه نظری تحقیق

مفهوم شناسی

شهر اسلامی

رواج عنوان «شهر اسلامی» و اطلاق آن به شهرهای مسلمانان (به ویژه، «شهر اسلامی» نامیده شدن شهرهای تاریخی ممالک اسلامی یا شهرهای مسلمان­نشین)، با این فرض که این شهرها از نظر کالبدی، جلوه­گاه تجلی خاصی از اصول و ارزش­های اسلامی بوده و از شهرهای سایر تمدن­ها و فرهنگ­ها متمایز می­باشند از قرن نوزدهم میلادی و توسط مستشرقان آغاز شد. از آن دوران به بعد «شهر اسلامی» به شهرهای ساخته شده توسط مسلمانان و محل زندگی آنان اطلاق می­شد که به مرور در نوشته­ها و آثار مربوط به تتبعات شهری سکونت­گاه­های مسلمانان، با تکیه بر این موضوع که با توجه به حریم فیزیکی و یا ذهنی خاص خود تجلی جامعه فرهنگی متمایز از سایر تمدن­ها هستند، در ادبیات غرب تثبیت شد (نقی­زاده، 1390: 15).

در تعریف دیگری آمده است؛ شهر اسلامی، مکانی است که در آن احکام اسلامی جاری بوده و بر اساس فرهنگ اسلامی ساخته شده باشد. در الگوی شهر اسلامی عامل مسلط دین اسلام است و به طور حتم تمام شاخص­ها و عناصر زندگی اجتماعی و کالبدی شهر بر اساس این نظام هویت می­یابد (ایازی، 1378: 102). به عبارت دیگر، شهر اسلامی، شهری است که بر اساس مبانی و آموزه­های مطابقی، تضمنی یا التزامی قرآن و روایات صحیح بنا شده باشد (شکرانی، 1378: 236).

آیت الله خامنه­ای مد ظله العالی در عبارتی رسا، شهر مطلوب، آرمانی و شاخص‌های اساسی آن را چنین ترسیم می‌کنند: «بنابراین شهری می‏تواند هدف یک ملت زنده، بیدار، باهوش قرار بگیرد؛ یعنی آن تصویر آرمانی یک شهر برای یک‏ چنین ملتی، آن شهری است که در او معنویت باشد، عدالت باشد، عزت و قدرت باشد، ثروت و رفاه باشد. اگر بخواهیم این مجموعه با هم باشد، بدون معنویت ممکن نیست، بدون آرمان معنوی ممکن نیست، بدون اخلاق ممکن نیست، بدون در نظر گرفتن خدا ممکن نیست، بدون مجاهدت فی‏سبیل‏اللَّه ممکن نیست.» (بیانات رهبری در دیدار پاسداران به مناسبت روز پاسدار 17/7/1381).

کلمات مرتبط با شهر که درآیات قرآن کریم آمده­اند عبارتند از: 

واژه­ی قریه و مشتقات آن 57 مرتبه، «المدینه» و «المدائن» 17بار ظاهراً از آن جهت به شهر مدینه گفته می­شود که مردم در آن اقامت دارند (قرشی،  ج6، 1371 :244)، «بلد که به چهار صورت (بلد، بلده، بلدا و البلاد) در مجموع 19بار، » مکانى است خط کشى شده، محدود و انس و الفت دهنده ساکنان آنجا که اقامت و سکنى دادن آنها در آنجاست (راغب اصفهانی، 1412: 763)، کلمات « دار»، «دارکم» و «دارهم» در مجموع 32 بار در قرآن کریم بیان شده است. به این اعتبار به شهر« دار» گفته می­شود که اطراف و دور تا دورش دیوار و حصار کشیده شده باشد (ابن منظور، ج4، 1414: 296). و جمعش به صورت «الدیار»، «دیارکم»، «دیارنا» و «دیارهم» در مجموع 16 بار آمده است.

نمودار 1- تعداد تکرار کلمه شهر در قرآن کریم

بر این اساس با تدبر در معانی کلمات، مشخص می­گردد؛ در الگوی مبانی دینی اسلام، کلمه شهر از قوانین مدون شریعت اخذ شده است. شهر اسلامی، شهری است که در آن احکام و قوانین الهی حاکم بوده، نه احکام و قوانین مجعول بشری. دین اسلام توصیه­هایی در باب حقوق، معیشت، معاملات، جزاء، روابط اجتماعی، اخلاقی و معماری دارد و شهری که بر اساس این ارزش­ها و   توصیه­ها شکل می­گیرد، شهر مطلوب الهی نامیده می­شود.

مبانی نظری

شهرسازی مشتمل بر مبانی نظری و تئوری­های مرتبط به اصول و ارزش­های است که باید در طراحی، برنامه­ریزی و ایجاد محیط زندگی مسلمانان رعایت شود و بر روابط انسان با محیط (طبیعی و مصنوع) و با سایر همنوعان خویش (جامعه) حاکم باشند. این اصول و ارزش­ها از تعالیم اسلامی استخراج گردیده­اند.

بر این اساس در بخش مبانی نظری پژوهش، با هدف دستیابی به مدل ارزیابی شهر اسلامی با استفاده از منابع اصیل اسلامی شاخص­های ارزیابی را استخراج و به تحلیل و بررسی آن­ها پرداخته می­شود؛ زیرا شهر اسلامی با توجه به آموزه­های قرآن کریم و احادیث اهل بیت(ع) حائز یکسری شاخص­ها و ویژگی­های است که آن را از سایر شهر­ها و جوامع دیگر متمایز می­کند. شاخص‌هایی که در جوامع کنونی مورد توجه همگان و منطبق بر فطرت همه­ی شهروندانش بوده و این شاخص­ها تشکیل دهنده­ی هویت شهر و شهروندانش می­باشد. در این قسمت از مقاله به بررسی بارزترین این شاخص­ها پرداخته می­شود:

1: شهردار مقبول و محبوب

مفهوم شهردار (مدیریت) شهر در تعاریف کل­نگر از مفهوم صرف اداره امور شهر فراتر می­رود و با ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پیوند می­یابد. و نقش فعال­تری در توسعه شهر پیدا     می­کند. در این نگرش؛ مدیریت شهری مسئولیتی استراتژیک تلقی می‌شود که ضرورتاً با نتایج وپیامدهای عملیاتی نیز همراه است و به همین دلیل تعامل آن با حوزه­های قدرت، سیاست، اجتماع و اقتصاد شهری نیز اجتناب ناپذیر است. مهم­ترین هدف مدیریت شهری را می­توان در ارتقای شرایط کار و زندگی جمعیت ساکن در قالب اقشار و گروه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و حفاظت از حقوق شهروندان، تشویق به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار و حفاظت از محیط کالبدی دانست (سعیدنیا، 1379: 46).

در قرآن کریم مدیریت شهری اهمیت ویژه­ای دارد، تا جایی­که زمانی حضرت موسی(ع) شهر را برای مدت زمانی ترک کرد خداوند برای ایشان جانشینی در شهر قرار داد؛ تا مردم را سازماندهی و از فساد آنان جلوگیری نماید. به استناد این آیه شریفه: «وَ وَاعَدْنَا مُوسىَ‏ ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً  وَ قَالَ مُوسىَ‏ لِأَخِیهِ هَرُونَ اخْلُفْنىِ فىِ قَوْمِى وَ أَصْلِحْ وَ لَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِین‏» (اعراف/142) «و با موسى، سى شب وعده گذاشتیم و آن را با دَه شب دیگر تمام کردیم. تا آنکه وقت معینِ پروردگارش در چهل شب به سر آمد. و موسى [هنگام رفتن به کوه طور] به برادرش هارون گفت: در میان قوم من جانشینم باش، و [کار آنان را] اصلاح کن، و راه فسادگران را پیروى مکن.»

اما باید متذکر شد؛ قرآن کریم هرکسی را به عنوان مدیر شهر معرفی نمی­کند؛ بلکه دانش و آگاهی مدیران و شهرداران شهری نسبت به قوانین و مقررات اسلامی به­ویژه در بعد مدیریت امور مردم وهمچنین آگاهی و دانایی به وظایف محوله در شهر را اولین شرط لازم و ضروری شهردار شهر اسلامی بر شمرده است. به استناد این آیه شریفه: «قَالَ اجْعَلْنىِ عَلىَ‏ خَزَائنِ الْأَرْضِ  إِنىّ‏ِ حَفِیظٌ عَلِیم» (یوسف/55)« [یوسف‏] گفت: «مرا بر خزانه‏هاى این سرزمین بگمار، که من نگهبانى دانا هستم.» در تفسیر این آیه آمده است: تعبیر «إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیم» دلیل بر اهمیت مدیریت در کنار امانت است، و نشان مى‏دهد که پاکى و امانت به تنهایى براى پذیرش یک پست حساس اجتماعى کافى نیست؛ بلکه علاوه بر آن آگاهى و تخصص و مدیریت نیز لازم می باشد، چرا که" علیم" را در کنار" حفیظ" قرار داده است (فیضی دکنی، ج3، 1417: 128).

با کنکاش در آیات قرآن کریم برای مدیریت شهر اسلامی توصیه­ها و روش­­های پیشنهاد شده است؛ از جمله این­که؛ اداره­ی امور شهر با مشارکت مؤمنان، خردمندان و نخبگان جامعه­ی اسلامی صورت گیرد. همان­گونه که خداوند متعال به پیامبر(ص) دستور داده است، پس از فرمان عفو عمومی برای زنده کردن شخصیت آن­ها و تجدید حیات فکری و روحی مسلمانان با آنان مشورت نماید و رأی و نظر آنان را بخواهد طبق این آیه شریفه: «وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فىِ الْأَمْر» (آل عمران/159) «و برایشان آمرزش بخواه، و در کار [ها] با آنان مشورت کن‏.» از دیگر ابتکارات مدیریت شهری در قرآن کریم، پیوند لایه­های مختلف اجتماعی و طبقات مختلف در شهر اسلامی است. پیوندی همگانی بر مبنای نفی انگیزه­های قومی و قبیله­ای و بر مبنا و محوریت حق و هم­کاری اجتماعی شهری شکل گرفت که به فرموده خداوند متعال: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَینْ‏َ أَخَوَیْکم‏» (حجرات/10) «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.»  علامه طباطبائی در تفسیر این آیه چنین آورده است: همان اندازه که براى ایجاد صلح در میان دو برادر نسبى تلاش و کوشش مى‏کنید باید در میان مؤمنان متخاصم نیز براى برقرارى صلح به طور جدى و قاطع وارد عمل شوید (طباطبائی، ج22 ، 1374 :169).

بنابراین مشخص گردید؛ مدیریت شهری در قرآن کریم مفهومی بسیار فراتر از مفاهیم مادی صرف را شامل می­گردد و بر مدیریت بهینه کلیه علل و عوامل مادی و معنوی فعالیت شهری در راستای رسیدن به ایده­آل­های مادی و معنوی ساکنان آن دلالت می‌کند.

2: امنیت عمومی

نگاهی به تاریخ اسلام اهمیت وجود امنیت فردی و اجتماعی را در ابعاد گوناگون بیان می‌کند. از جمله: امنیت در برابر اشرار و امنیت داخلی (امنیت اقلیت­های مذهبی)، امنیت در برابر ایجاد وحشت و حمله، ‌امنیت شخصی (آزادی، امنیت در امر به معروف و نهی از منکر)، امنیت مسافر و امنیت عرفی و معنوی که هریک بر کالبد و روح شهرهای دوران اسلامی تأثیر مشخص داشته است.

امنیت آن­قدر اهمیت دارد که حضرت ابراهیم(ع) قبل از هر چیزی از خدا برای مکه طلب «امنیت» می­کند. به­طوری­که این درخواست حضرت ابراهیم(ع) دو مرتبه در قرآن کریم آمده است: «وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبّ‏ِ اجْعَلْ هَاذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا» (بقره/126؛ ابراهیم/35) «و [یاد کن‏] هنگامى را که ابراهیم گفت: پروردگارا، این شهر را ایمن گردان‏»آیت الله مکارم شیرازی در این­باره فرموده­اند: این آیه نشان دهنده­ی اهمیت امنیت است؛ زیرا وی نخست تقاضای امنیت و سپس درخواست مواهب اقتصادی می‌کند و این خود اشاره ای است به این حقیقت که تا امنیت در شهر یا کشور حکمفرما نباشد، فراهم کردن یک اقتصاد سالم ممکن نیست (مکارم شیرازی، ج10،1374 :336).

مسئله قابل توجه این است که خداوند متعال نیز به هنگام قسم یاد کردن به شهر (مکه) آن را به صفت امین یاد می­کند: «وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِین‏»( تین/3) «و سوگند به این شهر ایمن و ایمنى‏بخش- یعنى مکه»  الگوی شهر­های اسلامی، شهر مقدس مکه می‌باشد. این شهر در اسلام اهمیت فوق العاده‏اى دارد، از حیوانات و درختان و پرندگان او، تا چه رسد به انسان­ها، از امنیت خاصى باید در آنجا برخوردار باشند و کسى در آنجا حق تعرض به دیگرى را ندارد (حسینی شیرازی، ج3، 1424: 134).

از منظر روایات، امنیّت شهری ، یکى از بزرگترین و گواراترین نعمت‏هاى الهى است که همه مردم به آن نیاز دارند و بدون آن، شادى در زندگى بى‏مفهوم است. زندگى براى مردمى که امنیّت ندارند، لذّت­بخش نیست و معیار ارزش شهر، میزان برخوردارى آن از امنیّت است، تا جایی که از امام على (ع) روایت شده :« بدترین جا برای سکونت جایی است که ساکنان در آن امنیت نداشته باشند.» (تمیمی آمدی،1366: 447)

به این ترتیب امنیت از نیازهای نخست و خواسته­های به حق شهر اسلامی به حساب می­آید؛ چرا که در سایه­ امنیت، شکوفایی استعدادها و خلاقیت­ها و رشد و بالندگی تمدن­ها محقق می­شود و در فقدان آن نیز تمدن­ها به زوال می­گرایند؛ زیرا اگر شهری امن نباشد، هر چند تمام نعمت­های دنیا در آن جمع شده باشد، ولی باز زمانی­ که فاقد نعمت امنیت است همه نعمت­ها را از دست خواهد داد.

3: زیبا سازی فضایی عمومی

یکی از مفاهیمی که در قرآن، آیات فراوانی بدان اختصاص یافته، مفهوم زیبایی است. بدیهی است برای کسب بینش دقیق ابتدا باید تعریف و حدود آن را تعیین نمود «زیبا»  در لغت از مصدر زیبیدن دارای معانی؛ چون شایسته، نیکو، جمیل و خوش نما است، و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از: نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی در شیء وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا دارد و لذّت و انبساط پدید آورد (معین،1360، ذیل واژه زیبا). علامه محمدتقی جعفری (ره) با ذکر این نکته که با دقت در یک اثر زیبای خلقت، در عین آن که حس زیبا جویی انسان اشباع می­شود؛ به دریافت کمال نیز نایل می­گردد، زیبایی را چنین تعریف می­کند: نمود یا پرده­ای نگارین و شفاف که روی کمال کشیده شده است. بنابراین تعریف، زیبایی آن است که انسان را، ضمن رفع حس زیبایی جوئیش به کمال نیز نایل کند (جعفری، 1385: 174).

اما در مقوله شهرسازی با توجه به تأکید آیات و روایات، از وظایف هر شهر­ساز، محوریت قرار دادن زیبایی و زیبا سازی است. این وظیفه در همه عرصه­ها از مکان­یابی شهر گرفته تا جهت شهر و سیمای شهر، ضروری می­باشد؛ زیرا زیبا اندیشی و زیباسازی در سرور، شادابی، طراوت و امنیت تأثیرگذار است. خداوند در قرآن کریم بعضی از مصداق­های زیبایی را برای جهان آفرینش که      می­تواند الگویی برای شهرسازان باشد این­گونه توصیف می­کند: «وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسىِ‏َ وَ أَنبَتْنَا فِیهَا مِن کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ مَّوْزُون‏» (حجر/19) «و زمین را گسترانیدیم و در آن کوه‏هاى استوار افکندیم و از هر چیز سنجیده‏اى در آن رویانیدیم‏.» کلمه"موزون" از"وزن" و به معناى سنجیدن اجسام از جهت سنگینى است،اما آن را عمومیت داده و در اندازه‏گیرى هر چیزى که ممکن باشد آن را اندازه‏گیرى کرد، از قبیل اندازه‏گیرى طول با وجب و یا ذراع و امثال آن، و اندازه‏گیرى حجم، و اندازه‏گیرى حرارت، و نور، و نیرو، و غیر آن استعمال کرده‏اند (طباطبائی، ج12، 1374: 204). با توجه به آیه شریفه، شهرسازان اسلامی با  الگو گرفتن از جهان هستی که هر چیز با اندازه و سنجش کنار هم قرار گرفته می­توانند شهری در نهایت نظم و زیبایی برای شهروندان بسازند. هم چنین ساختن فضای سبز، ایجاد باغ و بوستان نیز می­تواند، منظره­ای زیبا و روحیه شادابی برای شهروندان به ارمغان آورد همان­گونه که خداوند متعال در آیه شریفه ذیل به آن اشاره داشته است: «وَ أَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کَانَ لَکمُ‏ْ أَن تُنبِتُواْ شَجَرَهَا» (النمل/60) «و براى شما آبى از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، باغهاى بهجت‏انگیز رویانیدیم. کار شما نبود که درختانش را برویانید.»  در تفسیر این آیه آمده است: «حدائق جمع حدیقه است، که به معناى بستان محدودى است که آن را دیوار محاصره کرده باشد. و ذات بهجه، یعنى چیزى که داراى منظره‏اى نیکو است که هر کس آن را ببیند مبتهج و خوشحال مى‏گردد» (همان، ج15، 543).  

بر این اساس با الگو گرفتن از آیات قرآن کریم، لزوم توجه به زیباسازی فضاهای شهری و نمای ساختمان­های شهری به­خوبی متبادر می­شود. براین اساس برای ورود به زندگی زیبای آخرت، باید ابتدا مصادیق آن در این جهان تجلی یابد. دین اسلام قبل از آبادسازی جهان آخرت، این دنیا را آباد می­کند و دنیا قدم­گاه و حاشیه ی بهشت است. شهرها گوشه­ی کوچکی از قدرت نمایی خداوند متعال در عرصه­ی زندگی دنیوی هستند، ازاین رو هرچه زیباتر باشند به خدا نزدیک­ترند. زیبایی، نقش مهمی در ایجاد علاقه و وابستگی به محل زندگی دارد و پر واضح است که وقتی شهروندان به محل زندگی خود علاقه نداشته باشند، در نگه­داری آن نیز از خود حساسیتی نشان نمی­دهند، به  عبارت دیگر زیبایی شهر علاوه بر تأثیر آرامش­بخشی که دارد، شهروندان را تشویق به حفظ و     نگه­داری شهر نیز می­کند.

4: سبک معماری دینی

معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن بوده و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره­گیری از روح معنویت نشان می­دهد. در معماری اسلامی سعی شده به طور مداوم ذکر خداوند باشد، یا این­که ذکر خدا را به مردم یادآوری نماید، بنابراین از کتابت اسماء و صفات الهی سود جسته­اند. این امر         به­گونه­ای است که اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم اسلام به عنوان اندیشه زیباشناسی دین اسلام در معماری اسلامی تجلی می­یابد، تا جایی­که موضوع ذکر را به صورت باطنی در همه­جای یک شهر اسلامی رعایت کرده­ و حتی در شهرسازی سعی کرده­اند شوارع در جهت قبله و یا عمود بر آن باشد. در این قسمت به معماری عنصر اصلی معماری شهر اسلامی می­پردازیم:

مسکن: خانه­سازی در اسلام اهمیت فراوانی دارد که در این مورد موضوعات متنوع و مختلفی مطرح گردیده است. ازاین رو با استناد به آیات قرآن کریم به برخی از آن­ها اشاره می­کنیم:

مهم­ترین ویژگی در انتخاب زمین یا خانه آرامش است؛ چرا که زندگی در محل­های شلوغ و پر سر وصدا، آرامش انسان را برهم می­زند، و مشکلات فردی و گاه اجتماعی را به همراه دارد. خداوند متعال نیز خانه را محل سکینه و آرامش معرفی می­کند و می­فرماید: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا» (نحل/80) «و خدا براى شما خانه‏هایتان را مایه آرامش قرار داد»  این آیه شریفه نشان   می­دهد که مکان­یابی مسکن در شهر امری حساس است.

از ویژگی­های دیگری که در سبک معماری مسکن در قرآن به آن توجه شده؛ برای استحکام روابط اجتماعی، تقویت عواطف، احیای روح جمعی و افزایش اقتدار در مقابل دشمنان دستور     می­دهد که خانه­ها را مقابل هم و به­صورت متمرکز بنا نمایند، و از پراکندگی و طفیلی بودن دست بردارند. به استناد این آیه شریفه که می­فرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ مُوسى‏ وَ أَخیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَة»ً (یونس/87) «و به موسى و برادرش وحى کردیم که شما دو تن براى قوم خود در مصر خانه‏هایى ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روى هم قرار دهید»

در تفسیر این آیه آمده است: بنى اسرائیل در آن زمان به صورت گروهى پراکنده، شکست‏خورده، وابسته و طفیلى، و آلوده و ترسان بودند، نه خانه‏اى از خود داشتند و نه اجتماع و تمرکزى، نه برنامه سازنده معنوى داشتند و نه شهامت و شجاعت لازم براى یک انقلاب کوبنده! بنابراین موسى و برادرش هارون ماموریت یافتند که براى بازسازى اجتماع بنى اسرائیل مخصوصاً از نظر روحى، خانه‏ها را نزدیک به یکدیگر و مقابل هم‏ بسازند (مکارم شیرازی، ج8، 1374 :370).‏

اما در بحث معماری خانه در آموزه­های اسلامی، توجه شایانی به حیا و پوشیدگی درون خانه شده است. به گونه­ای که خانواده‌ها کم­تر در دید نامحرم قرار گیرد. معماری اسلامی­، همه­ی فضای منزل را در برابر دیدگان نامحرم قرار نمی­دهد، و فضاهای خصوصی خانه (هم­چون آشپزخانه، سرویس­ها و اتاق­های استراحت) را که معمولاً خانم­ها بیش­تر از آن استفاده می­کنند، به گونه‌ای طراحی می­کند که در معرض دید نباشد. همان­طور که قرآن کریم در خصوص مواجه شدن حضرت ابراهیم(ع) با میهمانان می­فرماید: «فَرَاغَ إِلىَ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِین‏»(الذاریات/26) «پس آهسته به سوى زنش رفت و گوساله‏اى فربه [و بریان‏] آورد.» از آیه این مطلب استنباط می­شود که خانه آن حضرت دارای دو قسمت بیرونی و اندرونی بوده است. و قرآن این ویژگی را در سبک مسکن یادآور می­شود.

از امام صادق(ع) نیز روایت شده است که: مؤمن در سه چیز آسوده است یکی از آنها خانه گسترده­ای است که از نادیدنی‌های او پرده پوشی کند و حالات ناروا را از دید مردم مصون بدارد )کلینی، ج 5،1369: 327). گستردگی و وسیع بودن خانه با روی آوردن به تجمل و رفاه فرق     می­کند و اسلام خانه­ای را مورد توجّه و تشویق قرار داده که صبقای عاطفه و شور زندگی در آن حاکم باشد و نبض حیات سالم در آن بتپد و زلال محبت در آن جاری باشد، از دیدگاه اهل بیت عصمت و طهارت یکی از چیزهایی که آسایش مسلمان را تأمین می­کند؛ خانه وسیعی است که ناموس صاحبش و وضع او را از چشم مردم بپوشاند. همان‌گونه که در اسلام افراد به زیستن در خانه­های وسیع تشویق گردیده­اند، زندگی در مساکن تنگ و تاریک در این آیین نیز نکوهش شده است. رسول اکرم (ص) یکی از سه چیزی را که سبب بدبختی آدمی می­شود، خانه محقری که جای کمی دارد دانسته­اند (پاینده،1362: 254). امام باقر و امام صادق(ع) نیز خانه­های تنگ و کوچک را مذمت نموده­اند (کلینی، ج 6،1369  : 526؛ ابن بابویه، ج 1،1362 : 122.(

در دنیای امروز با برداشته شدن دیوارهای آشپزخانه، قابل رؤیت بودن اتاق‌ها، برداشته شدن اندرونی و بیرونی، افزایش پنجره‌ها و گشودگی به فضاهای بیرون برخی از تغییراتی است که در آپارتمان نسبت به خانه‌هایی با طراحی اسلامی رخ داده است. اکنون اکثر فضاهای نشیمن‌گاهی آپارتمان‌ها طوری طراحی شده‌اند که در آن‌ها تفکیک خاصی بین فضای مهمان و اهالی خانه وجود ندارد، چون دیگر فضای اندرونی و بیرونی قدیم را نداریم و تمام فضاها عمومی شده‌اند و نوع طراحی آپارتمان‌ها سبب شده است تا همه‌ی افرادِ حاضر در خانه، اعم از مهمانان و اهالی خانه، دور هم در یک فضا جمع شوند که این امر سبب می‌گردد تا هم حریم‌ها کم‌رنگ شوند و هم حجب و حیاها از بین بروند.

بحث دیگری که در مورد معماری خانه آمده است: آفتاب­گیر بودن خانه است. در قرآن کریم در خصوص غار کهف آمده است: «وَ تَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَاوَرُ عَن کَهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَ إِذَا غَرَبَت تَّقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ هُمْ فىِ فَجْوَةٍ مِّنْه‏»(کهف/17)« و آفتاب را مى‏بینى که چون برمى‏آید، از غارشان به سمت راست مایل است، و چون فرو مى‏شود از سمت چپ دامن برمى‏چیند، در حالى که آنان در جایى فراخ از آن [غار قرار گرفته‏] اند.»

آیه نشان می­دهد که جهت­گیری ابنیه به نحوی که بتواند بهره مناسب را از آفتاب و نور خورشید ببرند، اهمیت دارد. غار اصحاب کهف، به­گونه­ای بود که خورشید، صبح­گاهان به سمت راست آن و عصر به جانب چپ آن می­تابید. و دهانه غار اصحاب کهف، به سمت جنوب غربی بوده که اندکی از اشعه­ی آفتاب در آستانه­ی غرب، به داخل غار می­تابید. و این غار دارای فضایی وسیع بوده، که بدن اصحاب کهف در غار از تابش مستقیم نور خورشید در امان بودند (هاشمی رفسنجانی، 1384، ج10، ص47).

با تأمل در این آیات، روایات و مشاهده زندگی آنان که در خانه­های کوچک، تاریک و پر سر و صدا زندگی می­کنند، ملاحظه می­گردد که ساکنان این مساکن به لحاظ بهداشتی و سلامتی بدنی و روانی چقدر مشکل دارند و از هوای پاک، نور مناسب و آفتاب که تابش آن ضامن سلامتی است محروم­اند. همین کاستی­ها موجب شده که آنان از نظر وضع عمومی، دچار برخی بیماری­ها و ناگواری­ها گردند. یکی از پژوهشگران اروپایی به دنبال تحقیقاتی به این نتیجه رسیده است که زیستن در اتاق‌های کوچک و بدون پنجره که کمتر با فضای بیرون و هوای سالم ارتباط دارد، در پیدایش کسالت روحی و افسردگی ساکنین تأثیر می‌گذارد (پاک نژاد، ج 2، 1388:  182).

محیط محدود و فضای بسته زمینه را برای تنگنا اندیش فراهم می­کند. بر اساس پژوهش­های به عمل آمده در یکی از سرزمین­های اروپایی، رشد فکری و بدنی اطفال با نوع مسکن ارتباط دارد. این بررسی­ها نشان داده است که مالک یا مستأجر بودن، منطقه محل سکونت و تراکم جمعیت بر جنبه­های عاطفی و فکری کودکان اثر می­گذارد. اغلب اطفالی که در خانه های محقر و فضاهای کوچک زندگی می­کنند از بیماری­های تنفسی رنج می­برند و زندگی در خانه­های آپارتمانی در تماس کودکان با افراد هم سال مشکل ایجاد می­نماید (قاسمی جامی، 1374 : 27 ـ 26(.

امروزه ابعاد کوچک و نوع طراحی آپارتمان‌ها سبب تک‌فرزندی و کوچک شدن خانواده‌ها گردیده است. همچنین محدودیت‌های فضایی آپارتمان‌ها سبب ایجاد مشکلات عدیده‌ای در کودکان می‌شود؛ زیرا نبود فضای کافی برای جست‌وخیز کودکان سبب می‌شود تا آن‌ها نتوانند انرژی‌های نهفته‌ی خود را با بازی و ورزش آزاد کنند و بنابراین دچار بی‌قراری، رفتارهای تخریبی و پرخاشگری می‌شوند. با گذشت زمان، این گونه رفتارها و ساختارشکنی‌ها به داخل جامعه کشیده می‌شوند.

بنابراین در شهر اسلامی با الگو گرفتن از آموزه­های قرآنی، به ساخت و معماری خانه­هایی     می­پردازد؛ که هم جنبه روحی و روانی ساکنان خانه را مد نظر خویش قرار داده و هم سلامت بدنی آنان را تضمین می­کند و ساکنانش از همه نظر، زندگی مسالمت آمیز، با آرامش و آسایشی را     می­گذرانند.

5: بهداشت عمومی

یکی از حداقل درخواست­هایی که یک شهروند می­تواند مدعی به دریافت آن باشد؛ نظافت شهر، کوچه­ها، خیابان­ها، مکان‌های عمومی و مکان­های دولتی می­باشد. این عنوان یکی از ابتدایی­ترین نیازهای انسان برای داشتن یک زندگی سالم، آسوده و مرفه است و حداقل چیزی که از یک شهر انتظار می رود. همین موضوع پاکیزگی و بهداشت شهری، هم از لحاظ ظاهری و هم از لحاظ معنوی است که علاوه بر این­که یک نیاز ابتدایی است یک لزوم پر ارزش و گران­بها  نیز می باشد؛ زیرا مستقیماً با سلامت و بهداشت مردم جامعه در ارتباط می­باشد.

شهر اسلامی، تکیه بر «طیب» شهر پاکی و بهزیستی همراه با سالم زیستی سکونتی مادی و هم پاکی روحانی و معنوی شهر اسلامی است. در قرآن برای شهر پاک و تمیز خصوصیاتی بیان شده که یکی از آن­ها، دارا بودن باغ، بوستان و گلستان است. در نگرش قرآنی، شهر سالم شهری است که از این مسائل بهره­مند باشد. در گزارش قرآن درباره شهر قوم سبأ می­خوانیم: «لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فی‏ مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُور» (سبأ/15) «قطعاً براى [مردم‏] سبا در محلّ سکونتشان نشانه [رحمتى‏] بود: دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم:] از روزىِ پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید. شهرى است خوش و خدایى آمرزنده‏.» مرحوم طبرسی در تفسیر این می­فرماید: این شهر پاکیزه و پر برکت، خاکش شیرین از آن همه گونه گیاه و درخت بیرون می­آید، زمین شوره و سخت نیست و در آن چیزى از حشرات موذیه و آزار کننده وجود ندارد. تا جایی که بعضی گویند: مراد از آیه مذکور این است که در آبادى آنها پشه و مگس و کیک و عقرب و مار وجود نداشت و اگر غریبى وارد شهرشان می­شد و شپش، و ساس در لباسش بود می­مرد (طبرسی، ج20،1360 :243).

در قرآن کریم برای شهر پاکیزه، واژه «بلد الطیب» و برای شهر آلوده «بلد الخبیث» و شهر مرده مثال­های به­کار رفته است.ⁱⁱ

در روایات اسلامی پاکیزگی و نظافت آن­چنان مورد توجه قرار گرفته که آن­را جزء ایمان، اعتقاد و باور دینی برشمرده­اند، همان­طور که در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است «نظافت، تمیزی و پاکی جزو ایمان است.» (پاینده،1363: 361) یعنی بخشی از ایمان و رکنی از ارکان آن به شمار می­رود و آن­چنان با ایمان عجین و آمیخته شده که گویا از آن غیرقابل تفکیک بوده و لذا با بسیاری از وظایف دینی ما نیز گره خورده است. تا جایی­که پیامبر اسلام(ص) شرط ورود به بهشت را پاکیزگی و دوری از کثافت و ژولیدگی بیان فرموده است: اسلام‏ پاکیزه‏ است، شما نیز پاکیزه باشید که هر کس پاکیزه نیست به بهشت نمى‏رود (همان: 263).

به این ترتیب شهر اسلامی نظیف و پاکیزه است و از چیزهایی که اسباب تنفر اجتماع می‌شود به دور می­باشد. نظافت و پاکی از دید اسلام هم در رشد،  سلامت جسمی و مادی شهروندان تأثیر فراوانی دارد و هم در ارتقای روحی و معنوی آن­ها اثر­گذار است. شهر اسلامی بستری سالم برای رشد و شکوفایی هرچه بیشتر استعدادهای شهروندانش فراهم می­آورد؛ زیرا رشد و شکوفایی استعدادهای جسمی و روحی شهروندان با نظافت، طهارت، بهداشت و تمیزی و پاکیزگی گره خورده است.

6: انسجام اجتماعی

یکی دیگر از شاخص­های بارز شهر اسلامی داشتن روابط اجتماعی و امت واحده است. از جمله امورى که افق زندگى را بر انسان روشن مى­کند و او را از مزایاى زندگى اجتماعى برخوردار مى­سازد، این است که وى دگردوستى را وجهه همت خود قرار دهد. خداوند بارها از مفهوم امت واحد سخن گفته است.ⁱⁱⁱ و شهر مطلوب خویش را با انگیزه­ همبستگی «اسلام و ایمان» معرفی می­کند. تسلیم بودن در مقابل حق و ایمان به مبدأ و معاد، نوع خاصی از پیوند اجتماعی را پدید می­آورد که از آن به «برادری ایمانی» یاد می­شود طبق این آیه شریفه: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَینْ‏َ أَخَوَیْکمُ‏ْ» (احزاب/10) «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید.»

این در حالی است که در جاهای که احساس شده به انسجام شهر امکان بروز لطمه وجود دارد، به پیامبر(ص) اخطار داده شده و در راستای حفظ وفاق ملی و جلوگیری از ظهور شکاف در جامعه شهری دستور به مقابله به مثل داده شده است. مانند آیه شریفه که دستور به ویران کردن مسجد ضرار را صادر فرمودند: «وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْریقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْل‏.» (توبه/107) «و آنهایى که مسجدى اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگى میان مؤمنان است، و [نیز] کمینگاهى است براى کسى که قبلًا با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود.»

مسجد ضرار به منظور ضرر رساندن به مسلمانان و تفرقه انداختن میان مؤمنان ساخته شده بود. شهر اسلامی شهری مسنجم و متحد است. پیامبر اکرم(ص) با انعقاد پیمان نامه عمومی، به سروسامان دادن اجتماعی، تحکیم وحدت اجتماعی و ایجاد نظام شهروندی پرداخت و با پیمان اخوت، مرزهای شهری و قبیله­ای را تغییر داد و به جای آن مرزهای دینی را نهاد. (عبدالجلیل، 1363: 124-123).

در مکتب اسلام به ارتباطات و روابط اجتماعی اهمیت فراوانی داده است؛ تا جایی که در شهر اسلامی، تنظیم روابط اجتماعی باعث می­شود؛ شهر به سمت اهداف و ارزش­های مورد انتظار آن هدایت شود، و باعث تقویت وحدت شهری می­گردد. با توجه به تأکیدهای که در اسلام آمده است؛ با چنین پیوند­های خانوادگی و فامیلی، یک پیوند محکم­تر و متشکل­تری را فراهم آورده، تا افراد در برابر مشکلات و فشارهای زندگی، یکدیگر را یاری نمایند؛ زیرا همین همدلی و هم احساسی بین افراد باعث می­شود، توان مقاومت آنان به حداکثر رسیده و در مواقع بحرانی و ایجاد فشار روانی،   کم­تر دچار از هم پاشیدگی و عدم تعادل شوند و این همان چیزی است که فرهنگ اسلامی آن را دنبال می­کند.

7: رفاه عمومی

قرآن راه رسیدن به رفاه عمومی را  با تخصیص مالکیت ثروت­های اصلی و منابع طبیعی به عموم مردم و موظف کردن مسئولان جامعه نسبت به توزیع ثروت­های به صورت عادلانه و مسئول شمردن آن­ها در برابر محرومیت محرومان و اسراف مسرفان و جلوگیری از این نابرابری­ها و تدکید بر کم کردن فاصله بین فقیر و غنی دارد. مؤید این مطلب آیه شریفه ذیل است: «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُم‏» (حشر/7)« تا میان توانگران شما دست به دست نگردد.»

با توجه به اندیشه­های اسلامی، برای اینکه مردم در رفاه همگانی باشند؛ ضرورتاً شهر اسلامی بر مبنای عدالت می­باشد؛ تا همه افراد بر حسب استحقاق­های نامساوی در نظر گرفته شده، و به آن­چه مستحق آن هستند به گونه­ برابر دست یابند. این­گونه نگرش زیر ساخت حیات اجتماعی و شهری انسان­هاست. همان­طور که در قرآن کریم به این امر اشارت دارد: «أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ  نحَْنُ قَسَمْنَا بَیْنهَُم مَّعِیشَتهَُمْ فىِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا  وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِیًّا» (زخرف/32) «آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم مى‏کنند؟ ما [وسایل‏] معاشِ آنان را در زندگى دنیا میانشان تقسیم کرده‏ایم، و برخى از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضى [دیگر] قرار داده‏ایم تا بعضى از آنها بعضى [دیگر] را در خدمت گیرند.»

در تفسیر این آیه این­چنین آمده است: انسان­ها همچون ظروف یک دستى نیستند که در یک کارخانه ساخته مى‏شود، یک شکل، یک نواخت، یک اندازه، و با یک نوع فایده، و اگر چنین بود حتى یک روز هم نمى‏توانستند با هم زندگى کنند؛ بلکه هم مسئولیت و وظیفه و هم آزادی اراده دارند و در عین تفاوت استعدادها و شایستگی­ها، که این معجون خاصى است که انسانش مى‏نامند، و خرده‏گیری­ها و ایرادها غالباً از عدم شناخت این انسان سرچشمه مى‏گیرد. در نتیجه خداوند هیچ انسانى را بر انسانهاى دیگر در تمام جهات امتیاز نبخشیده، بلکه جمله" رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ" اشاره به امتیازهاى مختلفى است که هر گروهى بر گروه دیگر دارد، و تسخیر و استخدام هر گروه نسبت به گروه دیگر درست از همین امتیازات سرچشمه مى‏گیرد و این عین عدالت و تدبیر و حکمت است (مکارم شیرازی، ج21، 1374: 55).

نقش رفاه در ایجاد شهر مناسب زیستن مسلمین و تداوم حیات آن، نقشی بسیار حساس و حیاتی است، رعایت عدل نافی ایجاد قطب­های شهری بر مبنای درآمد و ثروت مردم و معیارهای مادی است. توزیع عادلانه امکانات شهری و فراهم آوردن امکانات دسترسی متعادل ساکنین به آن­ها مورد مهم دیگری است که مدعی داشتن آن نشانه­ی تجلی رفاه در شهر است.

8: حفظ حدود الله

در شهر اسلامی بین حق و باطل همیشه مـــرزی تعیین شده و برهم زدن یا برداشتن آن موجب خسارات جبران ناپذیری می‌گردد که حدود و مرز در اجتماع ، خانواده و حتی  عبادت  لازم و ضروری است، خدشه زدن بر آن گناه و برداشتن یا عدم وضع آن بی بند و باری، هرج و مرج و در نتیجه بی هدف بودن زندگی را به همراه داشته و برای بقاء، حفظ اجتماع و استواری آن و استمرار زندگی معقول، افراد ناگزیرند برای همدیگر حد و حدودی را تعیین و هرکس تنها مجاز است در حریم خویش فعالیت نماید. خداوند نیز در آیات قرآن کریم به این حدود اشاره می­کند: «تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُون‏» (بقره/229) «این است حدود [احکام‏] الهى پس، از آن تجاوز مکنید. و کسانى که از حدود [احکام‏] الهى تجاوز کنند، آنان همان ستمکارانند.»

حریم دیگران می­بایست مورد احترام قرار گرفته و تجاوز به حتی به واسطه ی دید مستقیم در قرآن کریم اکیداً  ممنوع شده است به استناد آیه شریفه ذیل: « قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یحَْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ» (نور/30) « به مردان با ایمان بگو: دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند.»

در روایت­ها نیز به مسئله­ی مرز شناسی در زندگی انسان­ها تأکید شده­ است. امام باقر (ع) نیز در این­باره می­فرماید: همه مرزها دارای نشانه و علامت بوده که این قابل تشخیص نیز می باشد و هر کس از آن نشانه گذاری تجاور نماید؛ باید بر او حد جاری کرده تا علاوه بر اینکه آن شخص مجدداً مرتکب خلاف نگردد، دیگران نیز عبرت گرفته، و حدود الهی را محترم بشمارند. امام صادق (ع) نیز می فرماید: هیچ چیزی نیست مگر آنکه همانند این خانه من حد و مرزی دارد و هر چه در کوچه است جزء همان و هر چه داخل خانه است متعلق به خانه می باشد (مجلسی، ج2، 1403: 170).

در شهر اسلامی به رعایت مرز­ها، حدود و حقوق شهروندی توجه شایانی شده است، به­طوری­که شهر اسلامی نمونه ی بارز زندگی مسالمت آمیز همراه با صلح می­باشد. حد و مرزها مشخص و سعی بر این است؛ حرمت­ها شکسته نشوند و زمانی که افراد به محدوده­ی دیگری تجاوز کنند مجازات می­شوند.

جدول 2- جمع بندی مبانی نظری تحقیق

یافته­ها

جداول زیر وزن­های اختصاصی توسط دانشجویان، میانگین نظرات و تلفیق نظرات آنان را نشان می­دهد:

جدول 3- نظرات دانشجویان

جدول 4- میانگین نظرات دانشجویان و تلفیق نظرات

نمودار 2- وزن شاخص­ها

طبق نتایج به­دست آمده از نمودار 2، اهمیت شاخص­ها به ترتیب ذیل است: 1- انسجام اجتماعی2- امنیت عمومی 3- حفظ حدود الهی 4- بهداشت عمومی 5-سبک معماری اسلامی     6-رفاه عمومی 7- زیبایی فضای عمومی شهر 8- شهردار مقبول و محبوب.

نمودار 3 –  مقایسه نظرات دانشجویان بومی و غیر بومی

با نگاهی به نمودار 3، این چنین برداشت شد؛ اگر شاخص­ها را به دو دسته شاخص­های ظاهری (مانند: سبک معماری اسلامی، زیبایی فضای عمومی و...) و معنوی (مانند: امنیت عمومی، حفظ حدود الهی، رفاه و ...) تقسیم کرد. اختلاف بین این دو دسته از منظر دانشجویان دانشگاه ایلام زیاد است؛ در تحقیق میدانی مشاهده گردید؛ شاخص‌هایی که جنبه­ی معنوی و نامشهود داشتند از نظر دانشجویان وزن بیشتری به خود اختصاص دادند؛ برای مثال: از منظر دانشجویان بومی انسجام اجتماعی مهم­ترین شاخص در شهر ایلام بود. و از نظر دانشجویان غیر بومی امنیت عمومی شهر ایلام از امتیاز بیشتری برخوردار بود.

شکل 1 ) مدل مفهومی ارزیابی شهرایلام بر اساس شاخص های اسلامی

مدل مفهومی ارزیابی شهر اسلامی شکل1، بر اساس استخراج شاخص­های آن از قرآن کریم و منابع اصیل طرحی گردید سپس با تلفیق نظریات دانشجویان بومی و غیر بومی کارشناسی ارشد دانشگاه ایلام این شاخص­ها اولویت بندی و رتبه­بندی شدند.

نتیجه­گیری

با توجه به آن­چه که مطرح گردید؛ در مبانی نظری که از آموزه­های اصیل اسلامی استخراج شد؛ شهر اسلامی در آموزه­های اسلامی از همه­ی جوانب مادی، ظاهری، معنوی و روانی حائز اهمیت است. با کنکاش در این آموزه­ها به حق می­توان مدلی نظام‌مند را از شهر اسلامی ارائه داد. مدل نظام­مند شهر اسلامی واجد سبک معماری بوده که در جای جای این شهر از خانه­­اش گرفته تا کوچه و بازارهایش تجلی خداوند متعال است. ظاهر و معماری تک تک ساختمان­ها و بناهایش ذکر خداوند و یکتایی­اش را نمودار می­کند. این مدل شهر تنها به معنویت شهروندانش توجه نشده است؛ بلکه با استفاده از این سبک دین محورانه، سلامت روانی و جسمانی شهروندان تأمین می­گردد. در مقابل شاخص­های ظاهری برای نامیدن یک شهر به شهر اسلامی به شاخص­هایی نیاز است که لحاظ کردن آن­ها در شهرسازی می­تواند به این مسئله کمک کند که شهر هویتی اسلامی داشته یا ندارد،. در این نوع هویت است که شهر واجد یک روح جمعی است، فارغ از تک تک ساکنان آن که روح اسلامی و دینی بر آن حاکم می­باشد. در این مدل نظام‌مند شهر اسلامی، حدود و مرزهای آن شناخته شده و هیچ­گاه حرمت بین افراد شکسته نمی­شود و به حقوق دیگران تجاوز نمی­گردد. در عین حال همه­ی شهروندان از رفاه نسبی برخوردارند، ثروت و خدمات شهری به صورت عادلانه در بین همه­ی شهروندان توزیع می­گردد و شهروندان با آسایش و آرامش به زندگی در آن می­پردازند. به این ترتیب شهر اسلامی، شهری تنها با گلدسته­ها، مناره­ها و ظواهر اسلامی نیست؛ بلکه در آموزه­های اسلامی به مسائل معنوی و نامشهود نیز توجه دارد. این امر حاکی از این است که همواره شهر اسلامی ابتدا بایستی روحی اسلامی و سپس ظاهری اسلامی داشته باشد.

یکی از شهرهای اسلامی، شهر ایلام می­باشد. در نظر سنجی دانشجویان در ارزیابی و ارائه مدل این شهر اسلامی مشاهده گردید؛ اختلاف زیادی بین اهمیت شاخص‌ها وجود داشت، اما هیچ کدام از شاخص­ها از نظر دانشجویان بی اهمیت نبودند. در کل با تلفیق نظرات این دو گروه مشاهده گردید که شاخص­های معنوی و نامشهود از نظر دانشجویان بالاترین امتیاز را کسب نمودند. به این ترتیب شهر ایلام از نظر روح اسلامی و معنوی از منظر دانشجویان وزن بالایی کسب نمود. شاخصی مانند انسجام اجتماعی که نشان از روابط قوی بین شهروندان ایلامی می­باشد که این امر می­تواند حاکی از قوم و قبیله گرایی در بین این شهر باشد و شاخص دیگر، امنیت بالایی این شهر است که تنها مختص به بومیان نیست؛ بلکه افراد غیر بومی ساکن شهر ایلام نیز این شاخص را از بارزترین و مهم­ترین شاخص‌های شهر ایلام دانسته و امتیاز بالایی را به این شاخص اختصاص دادند. اما در مقابل شهردار شهر از محبوبیت و مقبولیت بالایی در بین مردم برخوردار نبود و زیبایی ظاهری شهر نیز از امتیاز پایینی برخوردار بوده که این امر باید مورد توجه مسئولین شهر ایلام قرار گیرد که شهردار هر شهر طبق منابع اصیل اسلامی فردی باشد که در حیطه ی کاری شهرداری از دانش و  تخصص کافی برخوردار بوده و در بین مردم از محبوبیت و مقبولیت برخوردار باشد و دیگر اینکه زیبایی فضای عمومی شهر و بهداشت سطح شهر نیز مورد توجه قرار گیرد.

یکی از محدودیت های این پژوهش آن­است که زیر شاخص­های  هر یک از شاخص­ها به دست نیامده است. ازاین رو پیشنهاد می‌گردد در تحقیقات آتی با این موضوع بیشتر به زیر شاخص­ها یا مولفه­های هر یک از شاخص­های اسلامی اشاره شده در تحقیق فوق پرداخته شود تا مدل جامع­تری به­دست آید، بدین ترتیب با چنین مدلی می­توان شهر ایلام را بصورت جامع را ارزیابی نمود.

پی­نوشت­ها:

1. برای مطالعه بیش­تر به آیات ذیل مراحعه شود: (انعام/70؛ هود97؛ بقره/124؛ طه/64؛ اعلی/14؛ نساء/4؛ کهف/28؛ بقره/257؛ غافر/29؛ نساء/60).
2. برای مطالعه بیش­تر به این آیات مراجعه شود: (فاطر/9؛ فرقان/49-48؛ ق/11-10).
3. برای آگاهی بیش­تر به این آیات مراجعه شود: (آل عمران/110؛ بقره/133؛ نساء/1؛ مومنون/52)

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم، مترجم: محمد مهدی فولادوند.
2. ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، قم، انتشارات جامعه مدرسین،1362.
3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، انتشارات دار صادر،1414.
4. ایازی، علی نقی،تبیین اندیشه اسلامی شهر و شهرنشینی با تأکید بر متون برون دینی، نخستین همایش آرمان شهر اسلامی، اصفهان،انتشارات دانشگاه اصفهان،1387.
5. بعلی، فؤاد، جامعه، دولت و شهر نشینی تفکر جامعه شناختی ابن خلدون،  مترجم: غلامرضا جمشیدی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1382.
6. پاک نژاد، سیدرضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، تهران، انتشارات کتابفروشی، 1388.
7. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه:مجموعه کلمات قصار حضرت رسولa، تهران، انتشارات جاویدان،1362.
8. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، 1366.
9. جعفری، محمد تقی، زیبائی و هنر از دیدگاه اسلام، موسسه تدوین آثار علامه جعفری، تهران، 1385.
10. حسینى شیرازى، سید محمد، تقریب القرآن إلى الأذهان‏، بیروت، انتشارات دار العلوم،1424‏.
11. خامنه­ای، سیدعلی،.خوشه­های معرفت از بوستان ولایت، تهران، انتشارات معاونت روابط عمومی تبلیغات ساعس ناجا،1379.
12. داوری اردکانی، رضا،. شهر و ساکنانش، مجله نامه فرهنگ، شماره47، 1382.
13. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت‏، انتشارات دارالعلم، 1412.
14. سیف الدینی، فرانک، روند شهرنشینی مسئله شهرهای بزرگ، نشریه علمی پژوهشی پژوهشهای جغرافیایی، شماره36، 1378.
15. شکرانی، رضا، مهندسی فرهنگ اسلامی در مؤلفه­ها و ویژگی شهر سازی، نخستین همایش آرمان شهر اسلامی، اصفهان انتشارات دانشگاه اصفهان، 1378.
16. طالب، مهدی، (1368). تأمین اجتماعی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
17. طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن،  ترجمه محمدباقر موسوی همدانی،  قم، انتشارات انتشارات اسلامی جامعه­ی مدرسین قم1374.
18. طبرسی،  فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فراهانی،1377.
19. عبدالجلیل، محمد، تاریخ ادبیات عرب، مترجم: آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات امیرکبیر،1363.
20. فیضى دکنى، ابوالفضل‏، سواطع الالهام فى تفسیر القرآن‏، قم، انتشارات دارالمنار،1417.
21. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، انتشارات دار الکتب الإسلامیة،1371.
22. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، جواد مصطفوی، تهران، انتشارات کتاب فروشی علمیه الاسلامی،1369.
23. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الانوار، بیروت، انتشارات دار إحیاء التراث العربی،1403.
24. مجله فولاد، آبان، مقاله حسین قاسمی جامی،1374.
25. معین، محمد، فرهنگ فارسی،تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر،1360.
26. مکارم شیرازی، ناصر،  تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه،1374.
27. نصر، سید حسن،. هنر و معنویت، تهران، انتشارات حکمت  در قطع خشتی،1389.
28. نقی زاده، محمد، تأملی در چیستی شهر اسلامی، مجله شهر ایرانی-اسلامی، تهران، پژوهشکده فرهنگ و هنر، شماره1، 1390.
29. هاشمی رفسنجانی، اکبر،  بررسی تفسیر راهنما، قم، انتشارات صبح صادق، 1384.