گردشگری از دیدگاه قرآن و روایات

فصلنامه قرآن و علوم بشری

علمی- تخصصی

سال سوم، شماره‌ی2، پاییز1393

گردشگری از دیدگاه قرآن و روایات

محسن سقائی[1]

مهدی آبدار اصفهانی[2]

تاریخ دریافت: 11/12/ 1392        تاریخ پذیرش: 7/5/1393

چکیده:

دین مبین اسلام سیاحت وگردشگری را مورد تشویق و ترغیب قرارداده و معتقد است هر فضایی که بستر مهاجرت سیاحان با رعایت اصول اخلاقی و قراردادهای بین المللی شود. تمدن ومذهب در آن منطقه محقق شده و محیط آماده رشد وتعالی می­گردد. براین اساس آیات متعددی در خصوص گردشگری مطرح گردیده است که به تحقیق و تدبر در آیات قرآن کریم نیاز دارد. هدف از انجام این پژوهش بررسی گردشگری از دیدگاه قرآن است.جهت انجام پژوهش و گرد­آوری اطلاعات با استفاده از روش اسنادی به مطالعه­ی آیات و سوره های قرآن پرداخته و مطالب مرتبط با گردشگری  استخراج و با استفاده از آمار توصیفی و با کاربرد نرم افزارSpss  تحلیلی آماری مناسب انجام شده است. و نتایج مشخص می­کند که درقرآن کریم 14 آیه در ارتباط باگردشگری وجوددارد که 11 آیه در مکه و3 آیه در مدینه نازل شده است. همچنین 7 آیه به­طور مستقیم امر به گردشگری نموده است و7 آیه توصیه غیر مستقیم نموده است و بیشترین تاکید قرآن در انجام سیاحت و گردشگری مشاهده سرانجام تکذیب کنندگان حقایق است.

کلمات کلیدی: قرآن کریم، گردشگری، تفسیر آیات، سیر روی زمین ، روایات

1-مقدمه (بیان مساله):

در فرهنگ اسلام سیاحت به عنوان سیر آفاق در برابر سیر انفس مورد توجه قرار گرفته است . اسلام به انسان ونیازهای او نگاه ویژه دارد و آنچه به واقع زندگی را لذت بخش و آسان می­کند و در جسم و روح انسان موثر است به رسمیت می­شناسد. در آیات بسیاری بر سیر و سفر تاکید دارد و به انسان توصیه می­کند که به مسافرت بپردازد. به عنوان مثال می­فرماید: (قل سیروا فی الارض .... فسیروا فی الارض....).

با تامل بر آیات راهگشای قران به روشنی در می­یابیم که با سفر کردن می­توان به آفاق وانفس  را مطالعه کرد علم و تجربه اندوخت و نیز از طریق مردم شناسی و طبیعت شناسی می­توان مبانی اسلامی را تقویت نمود

علمای اسلامی تا کنون تفاسیر ارزنده­ای را از دیدگاه قران و سنت پیرامون آداب سیر و سفر، فواید واحکام سفر و گردشکری و حدود مشروعیت آن ارائه کرده­اند، شاید در این زمینه هیچ گونه ابهامی وجود نداشته باشد. اما نقد وبررسی این تفاسیر و کاربردی نمودن آن در جامعه برای انجام سفر های مجاز با بینشی روشن و آگاهی همه جانبه نسبت به اهمیت مساله امری ضروری است که باید انجام شود.

2-سوالات تحقیق:

1-چند آیه در قران کریم در ضرورت سیر وسفر مطرح شده است؟

2- کلماتی که در قرآن کریم معادل با سیر وسفر هستند کدامند؟

3-بیشترین هدف قرآن کریم از توصیه به گردشگری چیست؟

3-اهمیت وضرورت تحقیق :

حل بسیاری از مجهولات کنونی در علوم مختلف به گذرزمان و تکامل علوم بشری نیاز دارد. علوم بشری نسبت به گذشته کامل ونسبت به آینده ناقص است.در قرآن کریم مطرح شده است و احتیاج به تدبر در آیات مربوطه و تفسیر آنها دارد. ازاین رو پی بردن به مسائل و پاسخ دهی به سوالات ومجهولات بشر که علوم امروزی قادر به پاسخ دهی به آنها نیست با تحقیق وبررسی آیات قرآن می تواند گره گشای معماهای انسان امروزی باشد تا در هر مسیری راهنمایی شود.

4-اهداف تحقیق :

اصولا هدف هر تحقیق علمی شناخت واقعیت هاست. باتوجه به موضوع تحقیق پاسخ گویی به سوالات زیر از اهداف این محققین است.

1- علل توجه در قران کریم به امر گردشگری توجه شده است؟

2-آیا آیات مطرح شده در قرآن کریم درخصوص گردشگری با صنعت گردشگری امروز مطابقت دارد؟

3-از نظر قرآن کریم فواید سفر چیست؟

5-روش تحقیق :

برای جمع آوری اطلاعات در تحقیق حاضر از روش اسنادی استفاده شده است .ابتدا با بررسی سوره­های قرآن کریم، آیات مرتبط با گردشگری استخراج و سپس اطلاعات به داده­های عینی و کمی تبدیل و از طریق نرم افزار Spss  تحلیل های آماری متناسب باآنها صورت پذیرفته است.

6-پیشینه­ی تحقیق:

مطالعات انجام شده در خصوص گردشگری در دو حوزه­ی مطالعه براساس منابع داخلی و مطالعات بر اساس منابع خارجی ، قابل بررسی است

مطالعات انجام شده براساس منابع داخلی:

کیاشمشکی(1387) در کتابی تحت عنوان:"جهان شناسی در قران "پیرامون شناخت جهان و پدیده­های آن از منظر قرآن کریم پرداخته است. مولف در بخش سوم کتاب به بخشها واجزای جهان از جمله آسمان وزمین و تعداد آسمانها وزمین و عالم پس از طبیعت جمله عرش وکرسی ،لوح وقلم و ساکنان آن عالم  اشاره کرده است.

روحانی(1387) در کتابی با عنوان: "اعجاز قران در عصر فضا وتکنولوژی" ،در زمینه چگونگی آفرینش آسمان­های بدون ستون،کروی بودن زمین، حرکت خورشید، قانون جاذبه، طبقات زمین، شکل گیری ابرها و شفا بخشی عسل مباحثی را مطرح می کند

رستمی (1386) در کتابی با عنوان: "قرآن و شگفتی­های جهان طبیعت" به آیات مربوط به مباحث جهان شناسی پرداخته است همچنین آیات مربوط به آفرینش طبیعت و موجودات مختلف  رامورد تجزیه وتحلیل قرآنی قرار داده است.

حیدری(1392) در کتاب "مبانی برنامه­ریزی صنعت گردشگری"، مدیریت و بازاریابی در صنعت گردشگری را مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که توسعه­ی موزون و هماهنگ صنعت گردشگری به دومقوله­ی برنامه­ریزی و مدیریت مستمر نیازدارد. همچنین ضرورت و اهمیت بازاریابی گردشگری به اندازه­ای است که در حوزه ی گردشگری ازآن به عنوان رکن اصلی توسعه­ی گردشگری یاد می­کنند.

رهنمایی(1392) در کتاب" اوقات فراغت وگردشگری" سعی نموده است رابطه­ی علمی بین گردشگری و گذران اوقات فراغت را بررسی نماید به نظر ایشان گردشگری امروزی در شکل انبوه، یکی از اشکال گذران اوقات فراغت است.

دریایی (1389) در کتاب "سیاحت و گردشگری" در فرآیند تمدن و قرآن به بررسی ریشه­های گردشگری در قرآن و تمدن اسلامی پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که سنگ زیربنای تمدن اسلامی را همین سیاحت و گردشگری شکل بخشیده است.

مطالعات انجام شده براساس منابع خارجی::

میسون(2012) در کتاب "گردشگری، اثرات، برنامه­ریزی و مدیریت "، اثرات گردشگری را از دیدگاه اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و مدیریتی مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که محیط منبع اصلی گردشگری است و هرگونه آسیب وارده به محیط ممکن است باعث کاهش تعدادگردشگران شود.

سینها (2012) در کتاب "گردشگری جهانی، گردشگری و طبیعت گردی پایدار"در خصوص ضوابط اخلاقی گردشگری پایدار و محیط زیست و طبیعت گردی تحقیق نموده است و به این نتیجه رسیده است که گردشگری در تفاهم ملتها ،توسعه­ی پایدار، حفظ میراث و رضایت فردی تاثیر گذار است.

گانروزبچی(2012) در کتاب" شناخت صنعت گردشگری" به تاثیرات اقتصادی ،زیست محیطی و بازاریابی گردشگری پرداخته است.

عبداله محمد(1388) در کتابی با عنوان :"الاعجاز العلمی و التاریخی فی القران"، ابتدا به وسعت هستی، حرکت منظومه شمسی، گردش شب و روز، پیدایش هستی، رعد وبرق ،ابر و... می­پردازد و سپس به پیشگوئی قران از آینده تاریخ وفساد قوم یهود در زمین وجنگ های جهانی اول و دوم اشاره می­کند.

مروان وحید شعبان(1386) در کتابی با عنوان "الاعجاز القرانی فی ضوء الاکتشاف العلمی الحدیث" ابتدا به بحث درباره­ی معنای معجزه و فرق معجزه پیامبر (ص) با سایر پیامبران الهی    می­پردازد و سپس به مراحل تحدی ومبارزه طلبی قرآن اشاره می­نماید.

2- دیدگاهها ومبانی نظری:

"سیر" از دید گاه قرآن عاملی برای بعثت انبیاء، پرستش خدای یکتا واجتناب از طاغوت است. بررسی راه هدایت یافتگان وگمراهان و چگونگی عاقبت کسانی که آیات الهی را تکذیب کردند از طریق سیر انجام می­شود.

قرآن آز جهاتی چند به مساله گردشگری توجه دارد. در نگرشی قرآن گردش وسیاحت به عنوان امری پسندیده و یکی از نعمتهای بزرگ محسوب می­شود. چنانچه در وصف قوم سبا زمانی که سخن از رفاه وآبادانی و شهرنشینی به میان می­آورد به مساله به نام کوچ ایشان وامکان سیر و سفر اشاره می­کند. در بخشی دیگر از وضعیت  قوم سبا، بیان می­دارد که آنان به جهت ناسپاسی از سیر و سیاحت آسان همواره با امنیت وآرامش محروم شدند و میان سیر وسیاحت ایشان فاصله­ای بس طولانی افتاد وآن آسایش وآرامش و امنیت راه ها و سفر ها از آنان سلب گردید.

نصیریان (1392)در فصلی از کتاب" آداب معاشرت و الگوهای رفتاری در صنعت گردشگری"، گردشگری راازدیدگاه مذهبی بررسی نموده است و به بحث پیرامون سیروسیاحت در میان مسلمانان و تاثیر از آموزه­های قران مجید و تدبر در آیات و نشانه­های الهی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که هدف قرآن از توصیه به گردشگری تدبر در آیات و نشانه­های الهی است..

پاپلی و سقائی(1391) در فصلی از کتاب "گردشگری (ماهیت و مفاهیم) "گردشگری را از نظر شرعی مورد بررسی قرار داده­اند و به این نتیجه رسیده­اند که قوانین و ضوابط شرعی نقش اساسی در اقتصاد و فرهنگ گردشگری دارد و در اسلام مجموعه ای از وظایف و مسائل اخلاقی برای مسافر تعیین و تعریف شده است که رعایت آنها از نظر شرعی لازم است.

یاوری، حسین­زاده و رضایی (1390) در فصلی از کتاب" صنعت جهانگردی و گردشگری" سیر و سفر از دیدگاه قرآن و بزرگان دین اسلام را بررسی و به تقسیم­بندی آیات قرآن در بخش گردشگری پرداخته­اند و به این نتیجه رسیده­اند که قرآن توصیه نموده است با دقت به آیات قرآن و اوامر الهی در جهت توسعه­ی سیر و سفر گام بردارید

حسن، مهنام و مهسا، بیک محمدی (1392) در فصلی از کتاب"مسائل و مشکلات حقوقی جهانگردی در ایران" سیرو سیاحت را از دیدگاه قرآن و روایات بررسی کرده­اند و به این نتیجه رسیده اند که آیات مطرح شده در خصوص گردشگری در قرآن به دوموارد تاکید دارد: اطاعت از دستورهای الهی، تفکر و تعقل، بزرگی و قدرت الهی.

3-یافته­های تحقیق:

قران­کریم ضمن مذموم شمردن رهبانیت و انزوا طلبی همواره انسان را تشویق به حضور در جامعه از طریق سیر و سفر نموده و طی آیاتی بر این امر تاکید مستقیم و غیر مستقیم دارد 14 آیه در قرآن کریم در مورد گردشگری ذکر شده است که 3 آیه در در مدینه و 11 آیه در مکه نازل شده است (شکل1). و بیشترین تاکید قرآن در انجام سیاحت و گردشگری مشاهده سرانجام تکذیب کنندگان حقایق است شکل(2).

شکل(1)محل نزول آیات قرآن کریم در ارتباط باگردشگری

شکل (2)هدف از توصیه به گردشگری در قرآن

3-1- بررسی آیاتی که تاکید مستقیم بر انجام سفر دارد:

1-              قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَنٌ فَسیروُا فِی الأَرضِ فَانظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ المُکَذَِبین (آل عمران/137).

خداوند در این آیه شریفه می­فرماید: در زمین گردش کنید و بنگرید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه شد.

در تفسیر نمونه آمده است که آثاری که در نقاط مختلف روی زمین از دورانهای قدیم باقی­مانده اسناد زنده وگویای تاریخ هستند و حتی ما از آنها بیش از تاریخ مدون بهره­مند می­شویم.        اشکال وصور ونقوش روح ودل وتفکرات و قدرت و عظمت و حقارت اقوام را به ما نشان می­دهد. فرعونیان، نمرودیان، پادشاهان به واسطه­ی تکذیب پیامبران دچار عقوبتی شدند که برای مسافران مایه ی عبرت است (مکارم شیرازی، 105:1374)

2 - قُل سیروُا فِی الأَرضِ ثُمَّ انظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ المُکَذِّبین (انعام/11)

در ترجمه­ی آیه­ی شریفه آمده است : روی زمین گردش کنید سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چه شد؟

مولف تفسیر نمونه براین عقیده است: شک نیست که مشاهد ه آثار گذشتگان و اقوامی که برا ثر پشت پا زدن به حقایق راه فنا ونابودی را پیمودند، تاثیرش بیشتر از مطالعه­ی تاریخ آنها در کتابهاست. زیرا این آثار حقیقت را محسوس وقابل لمس می­سازد. به همین علت است که جمله انظروا (نگاه کنید) را به کار برده نه تفکرواندیشیدن . کلمه " ثم " در مورد عطف با فاصله­ی زمانی که در این سیر وقضاوت خود عجله نکنید. (مکارم شیرازی 1362:,163)

3- وَ لَقَد بَعَثنا فِی کُلِّّ اُمَةٍ رَسوُلاً أَن اعبُدوُا اللهَ وَاجتَنِبوُا الطاغوت..... فَسیروُا فِی الأَرضِ فَانظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ المُکَذِّبین (نحل/36)

در ترجمه این آیه آمده است: همانا در میان هر امتی پیامبری فرستادیم تا بگوید خدای یکتا را بپرستید واز طاغوت دوری کنید. خدا برخی از مردم را هدایت کرد وبرخی دیگر در گمراهی ثابت ماندند. اکنون در زمین گردش کنید و بنگرید عاقبت آنان را که (انبیاء) را تکذیب کردند چگونه بود.

از آیه­ی فوق چنین برداشت می شود که مخاطب کلمه" سیروا "کسانی هستند که شرک ورزیدند و درباره­ی امتهای گذشته از نزول عذاب حکایت می­کند ازاین رو امر می­فرماید در زمین سیر کنید تا ببینید سرانجام تکذیب کنندگان چه بوده، بدانید که دعوت پیامبران همواره برحق است.برای درک این مفهوم خداوند امر به گردشگری می­فرماید. ( شالچیان،1385: 132)

4- قُل سیروُا فِی الأَرضِ فَانظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذین مِن قَبلُ کانَ اَکثَرَهُم مُشرِکین (روم/42)

درترجمه آیه­ی شریفه­ی آمده است در زمین سیر کنید وبنگرید عاقبت کسانی که پیش تر بوده واکثرشان مشرک بودند چگونه بود . در آیه ی شریفه پیامبر (ص) مامور می­شود که به مردم دستور دهد تا در زمین گردش کنید و سرانجام آثار باقیمانده اقوام گذشته را ببینید. که چگونه خانه­هایشان خراب گشته و آثارشان محو شده و تا آخرین نفر منقرض شدند در حالی که به انواع بلا یا گرفتار شده بودند. به این علت که آنها مشرک بودند و نتایج علمشان را دیدند که مورد عبرت پند آموزان شدند (طباطیایی،1363: 315)

5- قُل سیروُا فِی الأَرضِ فَانظُروُا کَیفَ بَدَأَ الخَلقَ ثُمَّ اللهُ یُنشِئُ النَّشأةَ الاخِرَةَ إِنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیر (عنکبوت/20).

در ترجمه­ی آیه­ی شریفه آمده است: بگو در زمین حرکت کنید و ببینید خداوند چگونه خلقت را آغاز کرده است سپس آخرت را ایجاد خواهد کرد که بر هر چیزی تواناست.

خداوند در این آیه­ی شریفه حجت خود را بر مشرکین تمام می­کند و آنان را به وسیله­ی سیر در زمین ارشاد می­فرماید تا بفهمند که کیفیت آغاز خلقت چه بوده و خداوند چگونه بدون نقشه­ی قبلی و الگو آنان را با نیرویی همانند یکدیگر آفریده است و چنین است آفرینش خلقت دوباره که همانند نشئه اول است و در روز قیامت خلق خواهد شد (طباطیایی ،1363: 183).

6- قُل سیروُا فِی الأَرضِ فَانظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ المُجرِمین (نمل/69)

در ترجمه­ی آیه­ی شریفه آمده است: بگودر روى زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید.

در این آیه شریفه خداوند امر به سیر و سفر نموده است تا مشرکین و کسانی را که در برابر حق انکار می کنند ،آنها را تهدید و انذار نماید و در حال سفر عاقبت مجرمینی که انبیا را تکذیب کرده اند ببینند که دچار چه عقوبتی شده­اند.ازجمله ویران شدن خانه­ها و آبادیهایشان و از بین رفتن همه هستی آنها، بنا براین با نظر آگاهانه و بصیرت بیشتر از گردشگری درس عبرت بگیرید.

7- وَ جَعَلنا بَینَهُم وَ بَینَ القُرَی الَّتی بارَکنا فیها قُریً ظاهِرَةً وَقَدَّرنا فیهَا السَّیرَ سیروُا فیها لَیالِیَ وَ اَیاماً امِنین (سبا/18)

در ترجمه آیه شریفه آمده است: و میان آنها و شهرهایى که برکت داده بودیم، آبادیهاى آشکارى قرار دادیم و سفر در میان آنها را به طور متناسب (با فاصله نزدیک) مقرّر داشتیم (و به آنان گفتیم:) شبها و روزها در این آبادیها با ایمنى (کامل) سفر کنید

این مطلب در تکمیل داستان سبا است و آبادیهایی که خداوند درآن برکت نهاده قریه شام است و منظور از" قری طاهره" آبادیهای نزدیک به هم و پشت سرهم است به طوری که از این قریه ،قریه دیگر قابل رویت است. بنابراین سیر و گردشگری چه شب و چه روز در امنیت خواهدبود.

3-2- بررسی آیاتی که توصیه غیر مستقیم بر سفر دارد:

1- وَ ما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ اِلاّ رِجالاً نوُحی اِلَیهِم مِن اَهلِ القُری أَفَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم (یوسف/109)

ترجمه­ی آیه چنین است: و ما نفرستادیم پیش از تو مردانی از اهل شهر را که به آنها وحی   می­کردیم آیا در روی زمین سیر نکردند تا عاقبت کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند.

در جمله افلم یسیروا فی الارض ... خداوند امت پیامبر(ص) را انذار می­کند یعنی همان تذکری که امتهای گذشته با آن انذار می­شدند آنان پیام حق را نپذیرفتند و نتیجه اعمال خودرا چشیدند (مکارم شیرازی،1362: 97))

در سفر عاقبت کسانی که حقایق را تکذیب کردند مشاهد می­شود و مسافر در می­یابد که عاقبت کفر و کذب پیدایش اوامر الهی سودی ندارد . این نگرش تفکر انسان را در سیر انسانیت قرار می­دهد که حاصل سفر و گردشگری است.

2- اَفَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَتَکونَ لَهُم قُلوُبٌ یَعقِلوُنَ بِها اَو آذانٌ یَسمَعوُنَ بِها...... (حج/46)

خداوند در این آیه می­فرماید: (این منکران)  در زمین سیر نکرده­اند تا دلهایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند.

در این آیه خداوند مردم را وادار می­کند که از سرگذشت شهرها وقرائی که ویران شدند عبرت گیرند و در زمین سیر کنند زیرا سیر در زمین انسان را وادار به تفکر می­کند. در واقع خداوند     می­فرماید چرا از ابزار سفر برای کشف حقایق استفاده نمی کنند؟ و با این سوال انسان امر به سفر می­شود.

و در تفسیر دیگر آمده است:

آیه مبنى بر تأکید در باره ی سیر در اطراف و جوانب سرزمینى است که در آن زندگى می­نمایند که آثار خرابه‏هاى امت‏هاى گذشته و اقوام پیشین را از نزدیک مشاهده کنند، در آن باره بنگرند و بیندیشند که امت‏ها و اقوامى در آنها سال‏هاى متمادى سکونت داشته زندگى می­نمودند و آثارى از خود نشان داده و به جا نهاده چه شده که یکباره ساکنان آن شهر و آن دیار و سرزمین هلاک شده و پس از اندک زمانى آثار و ساختمان‏هاى آن‏ها نیز رو به خرابى و ویرانى نهاده، سقف‏ها فرو ریخته و دیوارها خراب شده، با اندک تفکر و اندیشه غضب آفریدگار را در آن سرزمین با نیروى خرد مشاهده خواهد نمود که در اثر کفران نعمت و ناسپاسى شایسته عقوبت شده، پروردگار، آنها را به هلاکت افکنده و چنانچه از مشاهده ی صحنه آن سرزمین و خرابى و ویرانى بلاد و شهرها به سبب آن‏ها نتوانست پى ببرد مشاهده این صحنه شگفت‏آور او را به حکم خرد وادار می نماید که از مردم خردمند سؤال کنند او را رهبرى خواهند نمود (حسینی همدانی، 1404ق :187).

3- اَوَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوُا اشَدُّ مِنهُم قُوَةً وَ أَثاروُا الأَرضَ (روم/9)

در ترجمه­ی این آیه آمده است: آیا در زمین سیر نکردید تا ببینید عاقبت پیشینیان چگونه بود که آنها بسیار نیرومند­تر از این ها بودند و زمین را دگرگون کردند.

خداوند در این آیه ادامه ی سرگذشت کافران گذشته را خاطر نشان فرموده تا با سیر در زمین از آن عبرت گرفته و از کفر دست بردارند خداوند انسان را مورد خطاب قرار می­دهد و می­فرماید چرا روی زمین سفر نمی­کنید؟ یعنی حتما سفر کنید وبادیدگان خود تاریخ را مشاهده نمائید تا به ایمان قلبی نائل آیید.

4- اَوَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوُا اشَدُّ مِنهُم قُوَةً (فاطر/44)

در ترجمه­ی آیه­ی شریفه آمده است: آیا آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت کسانى که پیش از آنها بودند چگونه بود؟! همانها که از اینان قویتر (و نیرومندتر) بودند.....

این ایه شریفه برای سنت جاری از امتها ی گذشته شاهد می آورد و می فرماید:که امتهای گذشته با اینکه از مشرکین مکه قویتر بودند اما خداوند آنها را به کیفر مکر و تکذیبشان عذاب نمود.

5- اَوَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوُا هُم اشَدَّ مِنهُم قُوَةً وَ آثاراً فِی الأَرضَ (مؤمن/21)

در ترجمه­ی این آیه آمده است: آیا آنها روى زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانى که پیش از آنان بودند چگونه بود؟! آنها در قدرت و ایجاد آثار مهمّ در زمین از اینها برتر بودند ...

در این آیه بیان شده است چرا این مردمی که پیامبر را به سویشان فرستادیم به سیر در زمین نمی­پردازند تا با نظر تفکر وعبرت آموزی بر پدیده­ها بنگرند و عاقبت مردمی که قبل از ایشان بودند و پیامبران خود را تکذیب کرده اند ببینند که به چه سرانجامی دچار شدند

6- اَفَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوُا اَکثَرَ مِنهُم وَ اشَدَّ قُوَةً وَ آثاراً فِی الأَرضَ فَما اَغنی عَنهُم ما کانوُا یَکسِبوُن (مؤمن/82)

در ترجمه­ی آیه­ی شریفه آمده است :آیا روى زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانى که پیش از آنها بودند چه شد؟! همانها که نفراتشان از اینها بیشتر، و نیرو و آثارشان در زمین فزونتر بود امّا هرگز آنچه را به دست مى‏آوردند نتوانست آنها را بى‏نیاز سازد (و عذاب الهى را از آنان دور کند).

این آیه­ی شریفه مومنان را آگاه می کند و آنان را به سرگذشت امتهای سابق و سنت قضای الهی توجه می­دهد وبرای مشرکین روشن می کند که آنچه به دست می­آورند بی نیازشان نخواهد کرد و موجب جلوگیری از عذاب نخواهد شد. در واقع زر و زور و برج وباروی مستحکم قدرتمندان ستمگر، آنان را به عقوبت اعمالشان رساند و مشاهده­ی این آثار هنگام سفر می­تواند بیانگر حقایق وواقعیتهای تاریخی شود.

7- اَفَلَم یَسیروُا فِی الأَرضِ فَیَنظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم دَمَّرَ اللهُ عَلَیهِم وَ لِلکافِرینَ اَمثالُها (محمد/10)

در ترجمه­ی این آیه آمده است :آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانى که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! خداوند آنها را هلاک کرد و براى کافران امثال این مجازاتها خواهد بود در تفسیر هدایت آمده است علاوه بر موارد فوق آیات دیگری به سیاحت و اشاره می­کند مانند آیات 82و92 سوره­ی کهف که به سیر و سیاحت ذو القرنین اشاره می­کند و هدف او را از سفر مطالعه در عالم خلقت و مظاهر آفرینش و نیز ارتباط با مردم درافصی نقاط جهان می­داند.

3-3-واژه ی سیر و سفر و مشتقات آن در قران :

واژه­ی سیر و سفر و مشتقات آن و واژه­های دیگر در قرآن کریم در آیات متعدد نام برده است که در کلیات مشابه هستند اما در مفهوم هدف خاصی را دنبال می کند این کلمات عبارتند از:

1- سیر: در قران کریم 27 بارسیر ومشتقات آن به کار رفته است که از دیدگاه قرآن عاملی برای بعثت انبیاء ، پرستش خدای یکتا  واجتناب از طاغوت است.

درباره ی سیر روی زمین در قرآن بسیار سفارش شده است .14 آیه یا مستقیما امر به گردشگری نموده است . با "سیرو فی الارض" تاکید شده و یا با طرح سوال مانند افلم یسیروا فی الارض خداوند غیر مستقیم امر به گردشگری می­فرماید (شالچیان :116:1385)

2- سفر:آیاتی که در آنها واژه ی سفر یا مشتقات آن به کار رفته 12 مورد است.

در سفر مادی ،جسم از مکانی حرکت را آغاز و طی مسافتی در مکانی دیگر حضور می­یابد اما در سفر معنوی روح در ملکوت زمین و آسمان طیران نموده و مسافر را به مقصد می­رساند.

3- سیاحت: فقط در قران 3 آیه درباره ی سیاحت ذکر شده است، سیاحت به معنی جریان و سیر است و آن را سیر با مهلت معنی کرده اند.

4- هجرت و مشتقات آن 31 مرتبه در قرآن آمده است. در عرف هجرت از محلی به محل دیگر و در مفاهیم قرآنی، هجرت سفر از دیار کفر به سرای ایمان است وبیش از سایر واژه هادر قرآن ذکر شده است شکل (3)

5- عروج با مشتقات آن در 9 آیه شریفه ذکر شده است، عالی­ترین نوع سفر در مرحله­ی کمال سیر وسلوک است.

6- رحل و رحله، این واژه مترادف سفر ،4 مرتبه در قرآن ذکر شده است رحل به معنی سفر است.

7- سری، این واژه و مشتقات آن 10 مرتبه در قرآن ذکر شده است و به مفهوم حرکت شبانه است.

8- ذهب، در قرآن کریم 28 مرتبه با مفهوم حرکت و رفتن آمده است.

شکل(3) نمودار فراوانی لغات  قرآن در باره سفر(منبع:شالچیان1385)

4- سیر وسفر براساس روایات:

درباره­ی سفر وجهانگردی احادیث و روایات متعددی مطرح شده است.

پیامبر اکرم (ص) می­فرمایند سفر کنید تا سالم باشید. و در حدیثی دیگر می­فرمایند: بیشتر مردم در دو خصلت دچار گمراهی وضلالت هستند یکی در مورد سلامت و صحت ودیگری در مورد فراغت.

پیامبراکرم(ص) می­فرمایند: من امتم را به پنج چیز سفارش می­کنم: به گوش فرا دادن، فرمانبرداری، جهانگردی، جهاد و وحدت (بیک محمدی و همکاران،1390: 87).

همچنین حضرت علی (ع) در خطاب به اباذر می­فرماید: ای اباذر بسیاری از مردم در مورد دو نعمت مغبون هستند و از آن قدردانی نمی­کنند آن دو تندرستی وفراغت است.

امام صادق(ع) می­فرمایند: انسان عاقل جز با یکی از اهداف سه گانه سفر نمی­کند:1-توشه گیری برای آخرت2-بازسازی معاش و اقتصاد زندگی3-دستیابی به لذت­های مشروع

همچنین حضرت رضا (ع) در حدیثی می­فرمایند: کوشش کنید اوقات شما چهار قسمت باشد، قسمتی برای عبادت قسمتی برای تامین معاش، قسمتی برای آمیزش و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و قسمتی نیز برای تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت ونشاط ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف و ساعات دیگر را تامین می­کند. (جلالی فرهانی،20:1390).

5- جمع بندی :

قرآن به شیوه­ای فراگیر به مساله­ی گردشگری توجه دارد از دیدگاه قرآن گردش وسیاحت امری پسندیده و یکی از نعمتهای بزرگ به شمار می­آید که انسان باید سپاسگزار آن باشد.چنانچه در 14 آیه مستقیما امر به گردشگری می­فرماید و یا با طرح سوال غیر مستقیم امر به گردشگری می­فرماید. همچنین واژه­ی سیر و سفر و مشتقات آن و واژه­های دیگر در قرآن کریم در آیات متعدد نام برده است که در کلیات مشابه هستند اما در مفهوم هدف خاصی را دنبال می­کند این کلمات عبارتند از: سیر ، سفر، سیاحت، هجرت، عروج، رحل و رحله، سری، ذهب، ضرب، نفر. با بررسی آیات مطرح شده در فرآن کریم در خصوص گردشگری مشخص گردیدید علت توجه قرآن به امر گردشگری عبارت است از: مشاهده­ی عاقبت دروغگویان، مشاهده عواقب کسانی که حقایق را تکذیب کرده­اند، عاقبت مجرمینی که انبیا را تکذیب کرده­اند، نگرش بر عظمت قدرت الهی در چگونگی پیدایش موجودات،دریافت حقایق و باور نمودن آیات الهی،علت هلاکت کافران،عبرت گرفتن از وقایع و حوادث روزگار که در بین آیات بیشترین توجه قرآن به عاقبت تکذیب کنند گان حقایق است.

یکی از آموزه­های انسان درگردشگری دیدار از آثار تاریخی کشور­ها (قصر پادشاهان) است وبا مشاهده این آثار انسان از وقایع تاریخی عبرت گرفته و پی به قدرت لایزال الهی می­برد همچنین افرادی که پیامبران را تکذیب می­کردند به هلاکت رسیده و به تاریخ پیوسته­اند ولی در عین حال پیامبران و امامان در بین مردم به خصوص شیعیان جایگاه بلند مرتبه­ایی دارند.

همچنین در روایات متعدد از پیامبر (ص) وامامان (ع) در خصوص گردشگری به جهت تندرسی انسان توصیه شده است. مسئله­ای که هم اکنون پزشکان و روانشناسان به آن توجه فراوان دارند و شاخه­ای با عنوان گردشگری درمانی نیز در این خصوص شکل گرفت و شامل افراد وگروههایی است که برای استفاده وتغییر آب وهوا (با هدف پزشکی ودرمانی) استفاده از آبهای معدنی و معالجه اقدام به مسافرت می­کند.

ازاین رو مزایای مسافرت و گردشگری که هم اکنون علوم پزشکی به آنها پی برده­اند یک هزار و چهارصد سال قبل در قرآن کریم و روایات به آنها اشاره شده است.

6-منابع و ماخذ:

1. قرآن کریم
2. بیک محمدی،حسن ،مهساو مهنام(1392)مسائل و مشکلات حقوقی جهانگردی در ایران،انتشارات پارس ضیاء،اصفهان
3. پاپلی،محمد حسین و سقایی،مهدی(1391)گردشگری،ماهیت و مفاهیم،انتشارات سمت،تهران
4. جلالی فرهانی،مجید(1390)مدیریت اوقات فرغت وورزش های تفریحی،انتشارات دانشگاه تهران
5. حیدری،رحیم(1390)مبانی برنامه ریزی صنعت گردشگری،انتشارات سمت،تهران
6. حسینی همدانی،محمد حسین(1404ق)تفسیر نر درخشان،انتشارات لطفی،چاپ اول،تهران
7. دریایی،محمد(1389)سیاحت و جهانگردی در فرآیند تمدن و قرآن،نشر سبحان نور،تهران
8. رهنمایی،محمدتقی(1392) ،اوقات فراغت و گردشگری،امتشارات مهکامه،تهران
9. رستمی،لیلا(1388)قرآن و شگفتی های جهان طبیعت،انتشارات موعود،تهران
10.  روحانی ،کمال(1387)اعجاز قرآن در عصرفضا و تکنولوژی،انتشارات سامرند،تهران
11. سینها،پیسی(1390)گردشگری جهانی ،گردشگری وطبیعت گردی پایدار،ترجمه محمد قلی پور،نشر مرندیز،مشهد
12. شالچیان،طاهره(1385)آداب و فرهنگ سفر،انتشارات دانشگاه پیام نور،تهران
13. طباطبایی،محمد حسین(1363)المیزان فی تفسیر القرآن،موسسه مطبوعات دارالعلم،قم
14. عبدا...،محمد(1388)الاعجاز العلمی و التاریخی فی القرآن،الوراق،تهران
15. کیاشمشکی،ابوالفضل(1387)جهان شناسی در قرآن،پژوهشگاه فرخنگ و اندیشه ،تهران
16. گلندز،چارلزوبرنرتریچی(1392)شناخت صنعت گردشگری،ترجمه حمید ضرغام ،مرتض بذرافشان وحمید ایوبی،انتشارات مهکامه،تهران
17. مکارم شیرازی،ناصر(1374)تفسیر نمونه،دارالکتاب اسلامیه،قم
18. مروان وحیدشعبان(1386)الاعجاز القرآنی فی ضوءالاکتشاف العلمی الحدیث
19. ،دارالمعرفه،تهران
20. میسون،پیتر(1390)گردشگری،اثرات،برنامه ریزی و مدیریت،ترجمهروزبه میرزایی و پونه ترابیان،انتشارات ترمه،تهران
21. نصیریان،جلال(1391)آداب ومعاشرت و الگوهای رفتاری در صنعت گردشگری ،انتشارات مهکامه،تهران
22. یاوری،حسین،حسین زاده،سپیده،رضایی،مریم(1390)،شناخت صنعت جهانگردی ،انتشارات سیمای دانش،تهران