فصلنامه قرآن و علوم بشری

علمی- تخصصی

سال سوم، شماره‌ی2، پاییز1393

آینده­پژوهی از منظر آموزه­های دینی

مرتضی علویان[1]

حبیب الله حلیمی جلودار[2]

تاریخ دریافت: 25/9/1392                         تاریخ پذیرش: 26/4/1393

1. چکیده

آن چه در این نوشتار به آن پاسخ داده شد، این است که؛ آیا در آموزه­های دینی می­توان مباحث آینده­پژوهی و آینده­اندیشی را جستجو کرد؟ و اگر در گستره­ی آموزه­های دینی، ظرفیت­های   آینده­پژوهی­ یافت می­شود آیات و روایات با آن چگونه مواجه شده است و پیش فرض­های آن چیست؟ تکنیک­های مورد تأکید اسلام چه مواردی است؟ با مطالعه، تحلیل و بررسی آیات، روایات و کتب مربوط این نتیجه حاصل شد که اسلام، در ترسیم وضع مطلوب در آینده، همیشه از وضع موجود بهره جسته است و در آموزه­های دینی، برای رسیدن به وضع مطلوب، توجّه به همه­ی شرایط ضروری به نظر می­رسد. پیش­فرض­هایی چون عدم قطعیت آینده، نقش اراده در تکوین آینده­ی بشر، جایگاه امید در فرهنگ اسلامی، ... ؛ به همراه تکنیک­هایی چون سیره­ی معصومین، رؤیاهای صادقه و ... به عنوان مهمترین منابع آینده­پژوهی توصیه شده­اند.

کلید واژه: اسلام، آینده­پژوهی، آینده­اندیشی، پیش فرض­های آینده­پژوهی دینی، تکنیک­های آینده­پژوهی

2. مقدمه

1-2. گستره و ظرفیت­ آموزه های دینی

شریعت اسلام با ظرفیت­هایی که در درون آن نهاده شده است دو مشخصه­ی اصلی را داراست: 1- خاتمیت، 2- جاودانگی. شریعتی که مدّعی داشتن این دو خصوصیت است، می­بایست آیین جامع و کاملی باشد در غیر این صورت، آیین ناقص پتانسیل خاتمیّت و سرمدیّت را نخواهد داشت. قران کریم و پیامبر اسلام _{(صَلَّی­اللهُ­عَلَیهِ­وَآلِهِ­وَسَلّم)}  به این لازمه، توجه و اهتمام داشته­اند و در توصیف اسلام به خاتمیت و جاودانگی؛ آن را آیین کامل و جامع نیز می‌خواندند‌. (قدردان قراملکی، 1387، ص597)

این جامعیت و کاملیت در متون دینی نیز آمده است:

«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ » (نحل/89)

و ما بر تو کتاب را فرو فرستادیم تا حقیقت هر چیز روشن گردد.

«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‏ءٍ » (انعام، آیه 37)

ما در کتاب (آفرینش ) ، از بیان هیچ چیز فرو گذار نکردیم.

در یک روایت، پیامبر _{(صَلَّ­اللهُ عَلَیهِ­وَآلِهِ­وَسَلَّمَ)} بر اعطای کلمات جامع از سوی خداوند تاکید می­کند:

«أُعْطِیتُ‏ جَوَامِعَ‏ الْکَلِم‏» (مجلسی، 1403ق، ج8، ص38؛ ابن بابویه قمی، 1413ق، ج‏1، ص241)

حضرت علی و امام صادق _{(عَلَیهِما­لسَّلام)} پیرامون جامعیت قرآن بر علوم گذشته و آینده معتقدند:

«أَََلاإِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا مَضَى‏ وَ عِلْمَ‏ مَا یَأْتِی إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة وَ فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِکَ کَمَا أَنْظُرُ إِلَى کَفِّی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ.» (کلینی، 1365، ج1، ص61)     

آگاه باش که در قران علم گذشته و آینده تا قیامت هست. در آن خبرهای آسمان، زمین، بهشت، آتش و خبر هر آنچه رخ خواهد داد وجود دارد. من این را می­دانم چنان که به کف دستم نظر می­کنم. همانا خداوند در قران می­فرماید: «تبیان کل شی».

با مراجعه به متون دینی جامعیت اسلام کاملا" مشهود است، حوزه­های سیاست، اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و... از مواردی است که ورود اسلام را در این عرصه­ها می­توان مشاهده کرد. آگاهی از مجموعه اطّلاعات و معارف پیرامون اسلام به ویژه جامعیت آن در همه حوزه­های نیاز انسان، زمینه­های هم زیستی بیشتری را فراهم خواهد آورد.

اختصاص حاکمیت به خداوند، تعیین منشور حکومت، تعیین رهبری سیاسی و اجتماعی، تشکیل حکومت دینی توسط پیامبر _{(صَلَّ­اللهُ عَلَیهِ­وَآلِهِ­وَسَلَّمَ)}، تعیین جانشین رهبری، تشریح احکام جزایی و قضایی، تشریح اصول و نظام اقتصادی حکومت، فلسفه­ی بعثت، اصول ساسیت داخلی اسلام و سیاست خارجی اسلام از ویژگی­های نظام سیاسی اسلام است که در آیات و روایا ت فراوان به هر یک از آن­ها اشاره شده است که همه این موارد نشان از نگاه اسلام به موضوعات مختلف در افق دور دست و چشم انداز روشنی از آینده دارد.   

2-2. مفهوم آینده پژوهی

آینده‌پژوهی واژه­ی عامی است که وجه اشتراک بسیاری از شناخت‌های علمی را در درون خود جای می‌دهد. آینده‌پژوهی در کنار واژه‌های دیگر مانند آینده‌نگاری[3]، پیش‌نگری[4]، آینده‌شناسی[5] به کار برده شده است. اگرچه در برخی متون مترادف هم به کار برده شده‌اند ولی دارای تفاوت‌هایی نیز می‌باشند.

آینده‌پژوهی معادل لغت «Futures study» است. کلمه جمع «Futures» به این دلیل استفاده شده است که با بهره‌گیری از طیف وسیعی از روش‌ها به جای تصّور «فقط یک آینده» به گمانه‌زنی‌های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصّور» مبادرت می‌ورزد. (دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا، 10/1/2012م)

در پاسخ به چیستی آینده‌پژوهی، از سوی محققین برجسته­ی این حوزه تعاریفی ارائه شده است، یکی از این پاسخ‌ها از سوی پروفسور هنری دیوید[6] تعلق دارد که در سال 1970 ارائه شد و آینده‌پژوهی را این گونه تعریف نمود:

«یک فرم و شکل فکری که در آن جامعه، آینده‌های محتمل و ممکن خود را در نظر می‌گیرد». (دیوید، 1390، 9)

یک بیان مفصل­تر توسط الوانورا ماسینی و کنات سامست[7] در 1975 م. ارائه شد، که عبارت است از:

«آینده‌پژوهی... حوزه­ی فعالیت فکری و سیاسی مرتبط با تمام بخش‌های زندگی روان شناختی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به هدف کشف و اشراف یافتن بر گستره‌های زنجیره‌های پیچیده‌ی علت‌ها، با بهره‌برداری از ابزار مفاهیم‌سازی، تفکرات نظام‌مند، آزمایش‌ها، برآوردها و تفکر خلاق است. در نتیجه آینده‌پژوهی یک پایه و اساس طبیعی برای فعالیت‌های- فروملی، ملی و بین‌المللی- بین‌رشته‌ای و فرا رشته‌ای به منظور تبدیل شدن به بستر جدیدی برای پایه و اساس تصمیم‌گیری سیاسی است». (دیوید، 1390، 9)

روی آمارا[8] در 1981 در سنت غالب تجربی آمریکایی، آینده‌پژوهی را این‌گونه تعریف کرد: «بررسی و اکتشافات آینده‌های ممکن، محتمل و مرجّح». (همان، 10) علاقه انسان برای دانستن از آینده موجب گردیده که آن را به سال‌های بسیار دور برده تا جایی که ریشه‌ی بسیاری از آداب و رسوم بشری را می‌توان در مواردی مانند طالع‌بینی، پیش گویی‌ و غیب‌گویی‌ها جستجو کرد.

3. اسلام و آینده پژوهی

جمله­ی کوتاه و دوراندیشانه­ی امیر بیان علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} که می­فرماید: «اَلحَزمُ صِناعَهٌ و بِضاعَهٌ» (تمیمی­آمُدی، ج1، 12) دوراندیشی صنعت و سرمایه است، اگر دوراندیشی را تا به امروز یک صفت پسندیده برای مومنین به شمار می‌آورد، امروزه در زمرۀ صنعت قرار می‌گیرد و از اهمیت فراوانی بر خوردار می­گردد.

برای دسترسی به صنعت دوراندیشی همچون همه­ی صنایع، نیازمند به طراحی و مهندسی است، بی‌گمان هسته­ی اصلی دوراندیشی در «آینده پژوهی» نهفته است. اگر از نگاه متون اصلی و رهبران یک دین الهی دوراندیشی یک صنعت به شمار می‌رود در آموزه‌های آن مفاهیم مرتبط همانند؛ ضرورت و اهمیت تفکر آینده‌نگرانه، آماده‌سازی برای آینده، بیداری و هوشیاری در برابر زمان، پیش‌فرض‌های آینده‌اندیشی، دوراندیشی، پیامداندیشی و تدبیرسازی، تکنیک‌ها و روش‌های شناخت آینده و ... نیز وجود خواهد داشت.

اهمیت توجه به آینده و ضرورت آن در زندگی انسان‌ها، در آیات و روایات فراوانی بیان گردیده است که در ذیل به نمونه‌های از آن اشاره می‌شود.

1-3. آیات:

«سَنُریهم آیاتِنا وَ فی أَنفُسِهِم حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّهُ اَلحَقُّ أَوَلَم یَکفِ بِرَبِّکَ أََنَّهُ عَلی کُلِّ شَیٍ شَهیدٌ» (فصلت/53)

«ما در آینده‌ای نزدیک آیات خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنان نشان خواهیم داد، تا برای آنها روشن شود که قطعاً او حق است، آیا کافی نیست که پروردگارت بر هر چیزی گواه است؟»

در آیه­ی فوق وجود نکات فراوانی را در عالم خلقت برای شناخت حق و حقیقت و حاکمیت الهی بر آنها گوشزد می‌‌نماید اما شرط شناخت همه آنها در زمان حال امکان‌پذیر نبوده بلکه به آرامی و در آینده می‌توان به آن دست یافت. رسیدن به آینده‌ای مطمئن در بستر زمان، نهفته است و آن نیز در شرایط خاص و با برنامه‌ای مدون امکان‌پذیر می‌باشد.

«یا أَیَّهاالَّذینَ آمَنُوا اِتَّقُوااللهَ وَلتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَدٍ وَاتَّقُواللهَ اِنَّ الله خَبیرٌ بما تَعمَلون» (حشر/18)

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای الهی را پیشه کنید و هرکس بنگرد تا برای فردایش (آینده‌اش) چه پیش فرستاده است. و تقوای الهی پیشه کرده که خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.»

هر فرد در تصمیم‌گیری‌هایش باید نتایجی که در آینده ثمر خواهد داد را در نظر بگیرد، به عبارت دیگر در تصمیم‌‌سازی‌ها مراحل مختلف را رعایت نموده تا نتیجه‌اش برای او مفید باشد.

در آیه‌ای دیگر از قرآن، خداوند استعداد و آماده‌سازی را به منظور کسب توفیقات در آینده، در دستور کار مؤمنان قرار داده است؛

«وَاَعِدُّوا لهم ما استطعتم مِن قُوَّهٍ و مِن رِباطِ الخَیلِ ترهِبُونَ بِهِ عَدَّواَللهِ و عَدُوَّکُم و آخرینَ مِن دُونِهِم لا تَعَلَمُونَهُمْ اللهُ یَعلَمُهُم و ما تُنفِقُوا مِن شَیٍ فی سَبیلِ اللهِ یُوَفَّ إِلَیکُم وَ أَنتُم لا تُظلَمونَ» (انفال/60)

«و برای (آمادگی مقابله با) دشمنان، هرچه می‌توانید از نیرو و از اسبان سواری فراهم کنید تا دشمن خدا و دشمن خودتان و نیز (دشمنانی) غیر از اینان که شما آنان را نمی‌شناسید، ولی خداوند آنها را می‌شناسد، به وسیله­ی آن بترسانید، و در راه خدا (و تقویت بنیه‌ی دفاعی اسلام) هرچه انفاق کنید، پاداش کامل آن به شما می‌رسد و به شما ستم نخواهد شد.»

آیه‌ی فوق، نوعی آماده باش همه جانبه‌ی مسلمانان را در مقابله با دشمن بیان داشته و این که آنان باید از بهترین نوع سلاح زمانه خویش و از ابزارهای گوناگون برخوردار بوده و تمام امکانات مالی خویش را به­کار گیرند و این جزء اعمال عبادی و انفاق در راه خدا به شمار می‌آید و دارای پاداش نیکوتر باری تعالی می‌باشد. نکته­ی قابل توجّه در این است که باید برای مواجهه با دشمن از زمان حال جلوتر بوده و از ابزارها و تکنیک‌های موجود جهت برخورد با دشمن و تکنیک‌های آنان بهره گرفت. و این یعنی بررسی و مطالعه­ی آینده برای تشخیص میزان نیازمندی جهت مواجهه با رفتار احتمالی دشمن.

2-3. روایات:

در روایات نیز توجه ویژه‌ای به مباحث آینده پژوهی شده است به نمونه‌هایی اشاره می‌گردد؛

«رَاقَبَ فی یَومِهِ غَدَهُ و نَظَرَ قُدُماً أمَامَه » (نهج­البلاغه، صبحی صالح، خطبه83)

[انسان مومن] امروز مراقب فردای خویش است، و از هم اکنون به آنچه در پیش دارد نظر می‌کند.

و نیز فرمودند: «الْمُؤْمِنُونَ‏ هُمُ‏ الَّذِینَ‏ عَرَفُوا مَا أَمَامَهُمْ‏» (مجلسی، 1403ق، ج‏75، ص25)

مومنان آن کسانی هستند که آینده‌شان را می‌شناسند.

از مشخصه‌های انسان مومن که خردمند نیز می‌باشد این است که همواره به فکر آینده بوده و برای آن تدبیر کند، و این تدبیر بدون اسباب و لوازم امکان‌پذیر نبوده و نمی‌تواند بدون آن، آنچه را که در پیش دارد نظر کند. یک چشم‌انداز خوب و نقشه راه در واقع ابزاری هستند که نظر کردن به آنچه در پیش دارد را  تسهیل ‌کند. از این‌رو دوراندیشی همواره مورد توجه ویژه روایات نیز بوده است.

رسول خدا ص می­فرماید: «اِنّ لَکُم نِهایَهً فَانتَهُوا اِلی نِهایَتِکُم» (کلینی، ج2، ص70)

همانا برای شما پایانی است، پس ‌خود را به آن پایان برسانید.

«کُلُّ یَومٍ یَسُوُق اِلی غَده» امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} (تمیمی آمدی، غرر ، ص508)

هر روز انسان را به سوی فردا سوق می‌‌دهد و به پیش می‌برد.

«مَن عَرَفَ الاَیّام لَم یَغفُل عَنِ الاسِتِعداد»: امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} (کلینی، 1365، ج8، ص23)

هرکه روزگار خود را بشناسد، از آمادگی غافل نمی‌ماند.

«اَعَرَفُ النّاسِ بِالزَّمان مَن لَم یَتَّعجَّب مِن أَحداثِهِ» (لیثی واسطی، 1376ش، ص126؛ تمیمی آمدی، 1410ق، ص209)

آگاه‌ترین مردم به روزگار، کسی است که از حوادث و پیامدهای آن تعجب نکند.

در آیات و روایات به چند نکته اساسی پیرامون آینده پژوهی و آینده‌اندیشی توجه شده است؛  (مسلمی­زاده، 1384، ص47)

1- حفظ حقوق نسل‌های آینده در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی؛ داستان یوسف _{(عَلَیهِ­السَّلام)} (یوسف/55) در مدیریت خزانه سرزمین مصر بیانگر این است که برای مدیریت مالی، انسانی «حفیظ و علیم» نیاز است. امانتدار بودن و عالم به مدیریت نشانه­ی بارز برای آیندگان است.

2- ضرورت توجه به نسل‌های آینده؛ در درخواست حضرت ابراهیم (ع) (بقره/128) و           اسماعیل _{(عَلَیهِ­السَّلام)} از خداوند، که خود تسلیم فرمان الهی بوده و از نسل آنان نیز امتی وجود یابند که تسلیم فرمان الهی باشند در درخواست‌ها و مدیریت‌ها، به آینده توجه شده است.

3- اثرگذاری اندیشه‌ی گذشتگان بر نسل آینده؛ در مذمّت امتی (مائده/104) که از آنان درخواست پیروی از فرمان الهی شده است در حالی که آنان اصرار بر پیروی از نیاکان خود داشته­اند.

4- شرکت آیندگان در پاداش گذشتگان؛ امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} (نهج­البلاغه، خطبه12) در پاسخ به یکی از یارانش در جنگ با دشمن که آرزو می­کرد "ای کاش برادرم هم با ما بود" فرمود: در صورتی که فکر و دل برادرت با ما بوده باشد او نیز در کار ما سهیم است. و حتّی آنهایی که در صلب پدران خویش هستند و با ما هم­عقیده‌اند، شریک در کار ما خواهند بود.

با توجّه به اهمیت آینده­پژوهی، آنچه در جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه‌ای می‌یابد، اعتلای ایران اسلامی در عرصه‌های گوناگون است و لازمه­ی آن، نگاه به آینده و تنظیم اسناد گوناگون با افق چشم‌انداز همراه با نقشه راه است.

پس از فروپاشی شوروی سابق و تغییر در معادلات روابط نظام بین‌الملل، به ویژه حادثه­ی       11 سپتامپر 2001 جهان شاهد به وجود آمدن واژه‌ها و اصطلاحات جدیدی در عرصه‌های مختلف بین‌الملل بوده است، از جمله این واژه‌ها «اسلام هراسی» است که آرام آرام در حوزه­ی روابطِ بخشی از کشورهای جهان جای گرفت. این واژه حکایت از نوعی رابطه­ی «خودی» و «دیگری» یا «دوست» و «دشمن» را بیان می‌دارد. از این‌رو، مطالعه و پژوهش در چرایی موضوع و همچنین تبیین آموزه‌های صحیح اسلام با به کارگیری ابزارهای نوین پژوهشی همچون آینده پژوهی و روش‌های آن (مانند چشم‌انداز، نقشه­ی راه) ضرورت پیدا می‌کند. از سوی دیگر ارایه و تبیین الگوی «آینده پژوهی قدسی» در مقابل «آینده پژوهی عرفی» (مسلمی­زاده، 1384، ص8 و 9) و مصطلح روز، می‌طلبد که براساس رهیافت‌های آینده پژوهی، علاوه بر تبیین صحیح اسلام، راهکارهای گوناگون در مواجهه با ستیزه‌جویی‌های غرب بررسی و ارائه گردد.

4. پیش‌فرض‌های آینده پژوهی دینی

با توجّه به اهمیت بیان شده برای آینده پژوهی و ضرورت اهتمام به آینده و استفاده از زمان حال برای ساختن آینده، اکنون سخن در این است که، توجه به آینده در آموزه‌های دینی بر پیش‌فرض‌هایی استوار است یا خیر، و اگر چنین است چه مواردی را در برخواهد گرفت؟

از آموزه‌های دینی ‌چنین استباط می‌گردد که رویدادهای عالم، برخی قطعی و برخی غیرقطعی است و سنّت‌های الهی براساس قانون علّیت و اسباب و مسبّبات بر آن رویداد‌ها حاکمیت دارد. از این‌رو، شناخت و فهم موضوعات فوق در ادبیات آینده پژوهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ازاین روبه چند نمونه از پیش­فرض­ها اشاره می­نماییم:

1-4. عدم قطعیت آینده؛ براساس آیه «یَمحُوا اللَهُ ما یَشاءُ وَ یُثبِتُ وَ عِندهُ اُمُّ الکتابِ» (رعد/39) یعنی؛ «خدا است که در هر زمانی آنچه را بخواهد می‌زداید و آنچه را بخواهد استوار می‌دارد. البته زدودن و استوار امور از سوی خدا بی‌برنامه نیست، بلکه اساس آن «ام‌الکتاب» است و «ام‌الکتاب» فقط نزد اوست.» (ترجمه بر اساس تفسیر المیزان، ص 255)

در تفسیر و توضیح آیه­ی فوق از سوی معصومین _{(عَلَیهِم­السَّلام)} روایات فراوانی نقل شده است، از جمله روایتی از امام باقر _{(عَلَیهِ­السَّلام)} که چنین آمده است؛ «قسمتی از حوادث حتمی است که به طور قطع تحقق می‌پذیرد، و قسمت دیگری مشروط است به شرایطی در نزد خدواند، که هر کدام را صلاح بداند مقدّم می‌دارد و هر کدام را اراده نماید محو می‌کند و هر کدام را اراده کند اثبات می‌نماید. (کلینی. 1365، ج1، ص146 و 147)

پیام‌های آیه فوق (قرائتی، 1383، ج6، ص248)؛ 1- دست خداوند برای تغییر در نظام تکوین و تشریع باز است، 2- خدواند آفرینش را به حال خود رها نکرده است. 3- محو یا اثبات قوانین حاکم بر جهان هستی، به دست خداست. 4- محو و اثبات الهی براساس حکمت و علم است. 5- جهان آفرینش دفتری است که تمام حوادث در آن ثبت است.

و آیه­ی «وَلا تقولَنّ لِشَیٍ أنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَدَاً أِلّا أن یَشاءَ اللهُ وَاذکُر رَبّکَ أذا نَسیتَ وَقُل عَسی أَن یََهدینَ رَبِّی لِأَقرَبَ مِن هذا رَشَدا» (کهف/23 . 24)

«و هرگز در مورد کاری که آهنگ آن را داری مگو که قطعاً من فردا آن را انجام می‌دهم، مگر این که به همراه آن بگویی: اگر خدا بخواهد و چنانچه آن را فراموش کردی، پروردگارت را با این وصف که همه امور به دست اوست و جز به اراده او کاری انجام نمی‌گیرد یاد کن و بگو: امید است که پروردگارم مرا به چیزی که از یاد او پس از فراموشی، به هدایت نزدیک‌تر است (به ذکر همیشگی خود) رهنمون کند». (ترجمه­ بر اساس تفسیر المیزان ص296)

پیام‌های آیه؛ 1- هرگز خود را مستقل از خدا ندانسته و به طور قطع از انجام کاری هرچند کوچک در آینده خبر ندهیم. 2- در نگاه به آینده به امکانات و توان خود تکیه نکنیم، و فراهم بودن مقدمات، تضمین کننده انجام قطعی کار نیست. 3- هدایت و آینده‌نگری دارای مراحلی است و همه­ی آنها با استمداد از خداوند به صواب نزدیک‌تر است. 4- رشد و تعالی و پیشرفت از آرزوهای انبیاء بوده و برای آنان و همه­ی مردم، رسیدن به مراحل بالاتر امکان‌پذیر است. (قرائتی، 1383، ص159 و 160)

در آیات فوق علاوه بر تأکید به آینده‌نگری، دقت و برنامه‌ریزی و فراهم‌آوردن مقدّمات آن، نباید آینده را به صورت قطعی بیان کرد، بلکه در کنار تلاش آدمی برای رسیدن به آینده‌ای بهتر، استمداد از باری تعالی و واگذاری به خداوند از ضروریات می‌باشد.

2-4. نقش اراده انسان در سازندگی آینده؛ یکی از خصوصیات ویژه­ی انسان‌ها «دارایی اراده» می‌باشد که در آیات گوناگون به آن اشاره گردید. «إِنَّ اللهَ لا یُغیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّی یَغیِّرُوا ما بِاَنفُسِهِم.» (رعد/11)

«همانا خداوند سرنوشت هیچ قومی (ملّتی) را تغییر نمی‌دهد مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند.

در آیه‌ای دیگر چنین آمده است؛ «بِاَنَّ اللهَ لَم یَکُ مُغَیِّراً نِعمَهً اَنعَمَها عَلی قَومٍ حَتّی یغیِّرا ما بِاَنفُسِهِم.» (انفال/53)

«به راستی خداوند نعمتی را که به قومی عطا کرد تغییر نمی‌دهد تا وقتی آن قوم حال خود را تغییر دهند.»

پیام‌های آیات فوق؛ 1- خداوند انسان را از حوادث غیرمترقبه حفظ می‌کند نه از حوادث و وقایعی که با علم به دست انسان برای انسان به وجود می‌آید. 2- سرنوشت انسان در دستان خود او است نه شانس و بخت و اقبال. 3- سنّت الهی بر استمرار نعمت‌ها است و زوال آنها در دست خود انسان‌ها است. 4- اعطای نعمت‌ها از سوی خداوند، قانون‌مند و حکیمانه است. 5- علاوه بر کیفرهای فردی، کیفرهای اجتماعی نیز دارای قانون می‌باشد. 6- انسان تاریخ را می‌سازد، نه آن که اقتصاد، جبر تاریخ و یا محیط، انسان را بسازد. (قرائتی، 1383، ج4، ص344)

همان‌گونه که اشاره شد، این آیات تاکیدی است بر آزادی عمل انسان در دنیا و این که او حقیقتاً صاحب اختیار، آزادی اراده و عمل است و می‌تواند با آن آینده‌ی خود را بسازد، و این ویژگی خاص انسان است.

3-4. امید در فرهنگ اسلامی؛ در داستان حضرت یوسف _{(عَلَیهِ­السَّلام)} آمده است؛ «ثُمَّ یَاتی مِن بَعدِ ذلِکَ عامٌ فیهِ یُغاثُ النّاسُ وَ فیه یَعصِرُونَ» (یوسف/49) یعنی «سپس بعد از آن، سالی فرا می‌رسد که به مردم در آن سال باران می‌رسد ( و مشکل قحطی تمام می‌شود) و در آن مردم (به خاطر وسعت و فراونی، از میوه‌ها و دانه‌های روغنی) عصاره می‌گیرند.»

در آیه‌ای دیگر از همین سوره آمده است؛ «فَلمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأجمَعوُا أَن یَجعَلُوهُ فی غَیابَاِت الجُبِّ وَأوحَینا أِلَیهِ لَتُنَبِّئنَّهُم بِاَمزِهِم هَذا وَهُم لا یَشعُرونَ» (یوسف/15) «هنگامی که او را با خود بردند، و تصمیم گرفتند وی را در مخفی‌گاه چاه قرار دهند. (سرانجام مقصود خود را عملی ساختند) و به او وحی فرستادیم که آنها را در آینده از این کارشان باخبر خواهی ساخت در حالی که آنها نمی‌دانند.» از این آیات پیام‌هایی دریافت می‌شود از جمله؛ 1- آگاه نمودن مردم، مقابله با شداید و سختی‌ها را آسان می‌نماید 2- آینده‌نگری و برنامه‌ریزی، ملّتی را از بحران‌های سخت عبور خواهد داد،           3- رویاهای صادقه می‌تواند بازگو کننده رخدادها و رموزی برای آینده باشد 4- مردم را به آینده امیدوار ساخت تا بتوانند سختی‌ها را تحمل نمایند، 5- پیش‌بینی‌های طبیعی (وضع هوا و بارندگی و....) امری مفید در برنامه‌ریزی‌هاست، 6- الهام و وحی الهی مایه­ی آرامش یوسف _{(عَلَیهِ­السَّلام)} و امید به آینده‌ای روشن گردید. 7- امید، بهترین سرمایه برای ادامه­ی زندگی است (نجات یوسف از چاه). (قرائتی، 1383، ص94 و 45)

در آموزه‌های قرآنی یکی از رموز بقاء حیات طیّبه، امید به آینده‌ای روشن می‌باشد، همچنان که در آیات فوق و دیگر آیات آمده است امیدواری و آینده روشن برای تلاش و کار از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

4-4. وعده­ی الهی در آینده پژوهی؛ از پیش‌فرض‌های بنیادین الهی می‌توان وعده‌های خداوند در قرآن پیرامون آینده­ی زمین و مدیریت آن را برشمرد که به نمونه‌هایی از این آیات اشاره می‌گردد:

«و نُریدُ أن نَمُنَّ عَلَی الذّینَ استُضعفُوا فِی الأرضِ وَنَجعَلَهُم أَئمِهً وَ نَجعَلَهُمَ الوارثینَ» (قصص/5) «ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.» (ترجمه: مکارم شیرازی)

در آیه‌ای دیگر آمده است؛ «وَ لَقَد کَتَبنا فی الزَّبُورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ أَنَّ الارَضَ یَرثُها عِبادیَ‌ الصّالِحُونَ» (انبیاء/105)

"در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم بندگان شایسته‌ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد."

پیام‌های آیات فوق؛ 1- اراده­ی الهی بر اراده­ی همه­ی ابناء بشر مقدّم می‌باشد، 2- اراده­ی الهی بر ریاست و سرپرستی مستضعفین بر کره­ی خاکی تعلّق گرفته است و روزی این امید برآورده خواهد شد و وعده­ی الهی تخلّف‌ناپذیر است. 3- انسان‌های صالح وارثان زمین خواهند شد.

مشاهده‌ می‌گردد که حکومت نهایی در آینده پژوهی قدسی نیز جریان دارد که شکل‌گیری حکومت عدل بر کره­ی زمین خواهد.

5-4. سنّت‌های الهی در آینده پژوهی؛ سنّت‌های الهی به معنای عام آن یعنی «روش‌هایی که خداوند امور عالم و آدم را بر پایه‌ی آن­ها تدبیر و اداره می‌کند.» سنّت­های الهی تبدیل نخواهد شد و تغییر پیدا نمی‌کند، «فَلَنْ تَجِدَ لِسُنتَّهَ اللهَ تَبدیلاً وَلَن تَجِدَ لسِنُتَّه اللهِ تَحویلاً» (فاطر/43) از ویژگی‌های سنّت الهی ثابت و فراگیر بودن آن است که خداوند در قرآن جهت عبرت گرفتن صاحبان اندیشه و خرد نمونه‌های فراوانی را ذکر نموده است. از جمله: سنّت الهی در هدایت و ضلالت، سنّت خداوند در ناسپاسی نعمت‌ها و تغییر آن، سنّت خدا در تدافع و درگیری میان حق و باطل، سنّت الهی در نابودی و هلاکت ستمگران، سنّت الهی در ابتلاء و آزمایش، سنّت‌های خداوند در امدادرسانی (امدادهای الهی) گوشه‌ای از آن را شامل می‌گردد.

«وَ قُل جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ أِنَّ الباطِلَ کانَ زَهُوقا» (اسراء/81) و بگو: حق آمد و باطل نابود شد یقیناً باطل نابودشدنی است.

«فَقُطِعَ دابِرُ القَومِ الذَّینَ ظَلَموُا» (انعام/45) یعنی «(به این ترتیب) دنباله (نسل) زندگی جمعیتی که ستم کرده بودند قطع گردید.»

موارد فوق نمونه‌هایی از سنّت‌های الهی است که باید در تدبیر امور و آینده پژوهی مورد توجّه قرار گیرند.

5. تکنیک‌ها و روش‌های آینده پژوهی دینی

در آموزه‌های دینی بر آینده­ پژوهی و دقّت در آن تأکید فراوان شده است. امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} می‌فرماید: «لاعَقلَ کَالتَّدبیر» (نهج­البلاغه، حکمت113) "هیچ عقل و درایتی مانند دوراندیشی نیست." و در جای دیگر نقل شده است؛ «خُذ بِالحَزمِ و اَلزِمِ العِلْمَ تُحمدَ عَواقِبُک» (لیثی واسطی، 1376ش، ص243؛ تمیمی آمدی، 1410ق، ص360) "دوراندیشی را بکارگیر، و با علم و دانش ملازم باش تا سرانجام کارهایت قابل ستایش باشد." این تأکید، دقّت و ملازم بودن با آگاهی و دانش خواه ناخواه نیاز به روش‌ها و تکنیک‌هایی دارد که در معارف دینی به آن­ها اشاره شده است. که ذیلاً نمونه‌هایی از آن می­آید:

1-5. تحلیل گذشته چراغ راه برای آینده پژوهی؛ نگاه به آینده در بسترهایی شکل می‌گیرد که دارای ظرفیت‌های مختلف می‌باشد. آگاهی از این ظرفیت‌ها و توان‌مندی‌ها جهت برنامه‌ریزی، نیازمند مطالعه­ی گذشته است تا با بصیرت کامل و واقع بینانه برای آینده تصمیم‌سازی صورت گیرد.

«قُل سیروُا فی‌الَارضِ فَانظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبهُ الَّذینَ مِنْ قَبلُ کانَ اَکثَرُهُم مُشرکین» (روم/42) «بگو: در زمین سیر کنید پس بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما (زندگی می‌کردند و) بیشترشان مشرک بودند چگونه بود؟»

در آیه­ی فوق؛ تاریخ به عنوان یکی از منابع و روش شناخت آینده به شمار آمده است، و مطالعه آن یک روشنگری را در پیش دارد، علاوه بر این، سنّت‌ها و قوانین حاکم بر تاریخ ثابت و قطعی می‌باشد.

«قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَنٌ فَسیروُا فی الَارضِ فَانُظُروا کَیفَ کانَ عاقِبُه المکذِّبینَ»                (آل­عمران/137) «به یقین پیش از شما سنّت‌هایی بوده (و سپری شده) است. پس در روی زمین گردش کنید و بنگرید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.» برای درک حقایق، پیوند میان گذشته و نسل حاضر ضروری به نظر می‌رسد و قرآن کریم نیز بر آن تأکید دارد چرا که، با آگاهی از گذشته می‌توان آینده را پیش‌بینی نمود، و با استفاده از سنّت‌ها و قواعد قطعی می‌توان برای آینده برنامه‌ریزی کرد. آن چه با دقّت نظر در آیات الهی به دست می­آید این است که جلوه‌ها و ظواهر، اهمیّت چندانی ندارد بلکه این پایان کار و عمل است که دارای اهمیّت است.

در روایات نیز اهمیّت گذشته برای آینده بیان شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌گردد:

«کَفَى‏ مُخْبِراً عَمَّا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا مَا مَضَى مِنْهَا» (تمیمی آمدی، 1410ق، ص521) «بس است (کفایت می‌کند) برای آگاه شدن از آینده­ی دنیا، آنچه از آن گذشته و رفته است.»

امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} در وصیت خویش به امام حسن _{(عَلَیهِ­السَّلام)} می‌فرمایند: «یا بُنَّی إنّی وَ إنْ لَم اَکُن عُمِّرتُ عُمْرَ مَنْ کَان قَبلی فَقَد نَظَرتُ فی اَعمالِهِم وَ فکَّرتُ فی اَخبارِهِم وَ سِرتُ فی آثارِهِم حتّی عُدتُ کاحَدِهِم بَل کَانّی بِما انتَهی الَیّ مِن اُمُورِهِم قَدعُمِّرتُ مَعَ اَوَّلِهِم إلی آخِرِهم» (نهج‌البلاغه، نامه31)

"فرزندم، هرچند من به اندازه‌ی همه‌ی کسانی که پیش از من بوده‌اند، نزیسته‌ام اما در کارهای آنان نظر کرده‌ام و در اخبار آن­ها اندیشیده‌ام و در آثارشان سیر کرده‌ام، چندان که همچون یکی از آنان شده‌ام و بلکه آن سان بر کارهایشان آگاهی یافتم، که گویی با اولین و آخرین آنها زندگی کرده‌ام."

دقّت در گذشته پیروزی و ظفر را در آینده و برنامه‌ریزی‌ها در پی خواهد داشت، از این رو باید با چراغ گذشته، آینده دیده شود.

2-5. سیره­ی معصومین _{(عَلَیهمِ­السَّلام)} به عنوان منبع آینده پژوهی؛ کلام، روش و سیره­ی معصومین _{(عَلَیهِم­السَّلام)} به عنوان یکی از ذخایر عظیم شناخت آینده با توجّه به اتّصال آنان به منبع عظیم وحی و علم غیب، ویژگی خاصی را به آینده پژوهی دینی داده است. اهتمام به آن موجب جلوگیری آسیب‌های پیش‌روی و همچنین هدایت به امور احسن و صحیح را فراهم می‌آورد. در کلام معصومین _{(عَلَیهِم­السَّلام)} به صراحت بیان شده است که آنان برخوردار از ذخایر علم الهی بوده و می‌توان از آن بهره‌های فراوان برد.

امام علی _{(عَلَیهِ­السَّلام)} می‌فرمایند؛ «اَیَّها النّاس سَلُونی قَبلَ اَن تَفقِدُونی فَلأَنَا بِطُرُقِ السَّماء اَعلَمّ مِنّی بِطُرُقِ الاَرضِ...» (نهج­البلاغه، خطبه 189) "ای مردم پیش از آن که مرا نیابید از من بپرسید، پس من راه‌های آسمان را بهتر از راه‌های زمین می‌شناسم."

و در دعای ندبه آمده است که؛ «وَ اَودَعتَهُ عِلمَ ما کانَ وَ ما یَکُونُ اِلی أنقِضاءِ خَلقِکَ» (ابن طاووس، 1409ق، ج1، ص295) و همانا (خداوند) علم گذشته و علم آینده را تا پایان خلقت در اختیار پیامبر  _{(صَلَّ­اللهُ عَلَیهِ­وَآلِهِ­وَسَلَّمَ)} به ودیعت گذشته‌ است. از این رو یکی از روش‌های آینده پژوهی دینی، بهره‌وری از سیره و کلام معصومین _{(عَلَیهِم­السَّلام)} و دائر مدار آن حرکت کردن و برنامه‌ریزی را در چشم‌انداز کلام معصومین _{(عَلَیهِم­السَّلام)} قرار دادن است تا از خطاهای احتمالی جلوگیری شود.

3-5. بهره‌گیری از رؤیاهای صادقه در آینده پژوهی؛ در آیات گوناگون قرآن کریم رویاهای صادقه‌ای که از سوی اولیای الهی واقع شده و در آینده نیز محقّق گردیده خبر داده است. هرچند از خواب و رویاها نمی‌توان به صورت قطع و یقین بهره جست، اما می‌توان امید به آینده را جستجو نمود.

«وَ کَذلِکَ یَجتَبیکَ رَبُّکَ و یُعَلِّمُکَ مِن تَاْویل الْاَحادِیث و یُتِمُّ نِعمَتَهُ عَلَیکَ و عَلی اَن یَعقُوبَ... » (یوسف/6)

«و این گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و از تعبیر خواب‌ها (و سرانجام امور) تو را آگاه می‌سازد و نعمتش را بر تو و خاندان یعقوب تمام می‌کند. ...»

با یاری جستن از تعبیر خواب و رؤیاهای صادقانه توسط اولیاء الهی و افراد دارای شرایط، می‌توان روشی را استخراج کرد که در مسایل آینده پژوهی کمک نموده و از آن بهره جست.

سخن از تکنیک‌ها و روش‌های آینده­‌اندیشی و آینده­پژوهی دینی، فراوان است که در پژوهش‌های گسترده‌تر باید بدان‌ها پرداخت؛ ازاین رو  پژوهش‌های دینی باید با بهره‌گیری از منابع غنی در اختیار - از آیات و روایات - آنان را استخراج نموده و در جوامع علمی گوناگون نهادینه سازد.

6. نتیجه

آینده پژوهی یکی از مباحث ضروری در زندگی انسان­ها به شمار آمده و می­آید. از این رو، اسلام نیز با توجّه به جایگاه برنامه­ریزی و توجّه به منابع موجود در ترسیم آینده­ی مطلوب تأکید فراوان دارد. آینده پژوهی با تمام زوایای آن در اسلام و آموزه­های دینی مورد تأکید قرار گرفته و توجّه ویژه­ای به آن­ها شده است. در سطور فوق برای تنظیم آینده­ای مطمئن از ظرفیت­های موجود بهره جسته و برخی پیش فرض­های آینده­پژوهی مثل «عدم قطعیت آینده»، «جایگاه اراده در سازندگی آینده­ی بشر»، و ... مورد عنایت قرار گرفته است. و از نکاتی که در موضوع  تکنیک­های آینده­پژوهی بدان تأکید شد این است که در تحلیل آینده، باید از گذشته به عنوان یک ابزار مهم استفاده شود و به استفاده از سیره و روءیاهای صادقه به عنوان مهم­ترین منابع آینده­پژوهی دینی سفارش گردیده است، نوشتار فوق گذری بر مباحث آینده پژوهی از منظر دین بوده که باید مورد توجّه­ی لازم قرار گرفته و از دغدغه­های نظام تصمیم سازی کشور واقع گردد.

7. فهرست منابع و مآخذ

* قرآن کریم

* نهج البلاغه، تصحیح: صبحی صالح، قم: انتشارات دارالهجره، [بی­تا].

1. ابن بابویه، محمد بن على‏، (صدوق)، (1413ق‏)، من لا یحضره الفقیه‏، تحقیق و تصحیح: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، چ2.
2. ابن طاووس، على بن موسى‏، (1409ق‏)، إقبال الأعمال، تهران: دار الکتب الإسلامیه‏، چ2.
3. تمیمى آمُدى، عبدالواحد بن­محمد، (1366ش)، غررالحکم و دررالکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه.
4. تمیمى آمُدى، عبد الواحد بن محمد، (1410 ق‏)، غررالحکم و دررالکلم‏، تحقیق و تصحیح: سید مهدى‏ رجائى، قم: دار الکتاب الإسلامی‏، چ2.
5. دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا، 10/1/2012م.
6. دشتی، محمد،  (1379ش)، ترجمة نهج­البلاغة امام علی _{(عَلَیه­السَّلام)}، قم: انتشارات ­مشهور.
7. دیوید، هنری، (1390)، مفاهیم و روش‌های آینده‌پژوهی، ترجمه مسعود منزوی، تهران: مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری‌های دفاعی.
8. طباطبایی، محمدحسین، (1417ق)، المیزان فی­تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین، چ5.
9. قدردان قراملکی، محمدحسن، (1387)، آیین خاتم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ3.
10. قرائتی، محسن، (1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
11. کلینی، محمد بن یعقوب،  (1365)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
12. لیثى واسطى، على بن محمد، (1376ش)، عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، تحقیق و تصحیح: حسنى بیرجندى، حسین‏، قم: دار الحدیث‏
13. مجلسی، محمد باقر، (1403 ق)، بحار الانوار، بیروت: موسسه الوفاء.
14. مسلمی‌زاده، طاهره، (1384)، پایگاه دانش آیات و روایات آینده‌اندیشی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
15. مکارم شیرازى، ناصر، (1373 ش)، ترجمه قرآن، قم: دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى)